بایدها و نبایدهای «تحول در فرهنگ»

پایگاه رهنما:

دیدار اخیر اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی با رهبر حکیم انقلاب و تاکید دوباره ایشان بر «ضرورت بازسازی و تحول انقلابی در ساختار فرهنگی کشور»، یک بار دیگر ذهن و ضمیر صاحب نظران و دغدغه‌مندان حوزه «فرهنگ» را درگیر این مسئله مهم کرد که چرا ساختار فرهنگی کشور باید به صورت عمیق و انقلابی دچار تحول شود و اساسا مفهوم این تحول و بازسازی چیست؟

مقام معظم رهبری(مدظله العالی)، نخستین بار سال گذشته و در اولین دیدار هیات دولت سیزدهم با ایشان، این مسئله را مطرح و مطالبه کردند و حالا بعد از یک سال و چند ماه، دوباره ضرورت این امر را گوشزد کردند.

تبیین و درک درست معنا و مفهوم «بازسازی انقلابی ساختار فرهنگی کشور» از آن جهت اهمیت دارد که انقلاب اسلامی ایران اساسا یک انقلاب فرهنگی و فکری بوده که فراتر از  رفاه، پیشرفت مادی و آبادانی ایران عزیز، تعالی و سعادت دنیوی و اخروی انسان‌ها را آرمان خود قرار داده است؛ بنابراین در 43 سالگی انقلاب اسلامی و در گام دوم این انقلاب سرنوشت‌ساز، درک درست و دقیق از مفهوم فرهنگ و تحول فرهنگی – و نه برداشت‌های کلیشه‌ای، بخشنامه‌ای و سمیناری و ... – برای تحقق رهنمودهای رهبر حکیم انقلاب یک ضرورت انکار ناپذیر است.

* کدام تحول و چرا؟

رهبرمعظم انقلاب در دیدار اخیر با اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی، معنا و مفهوم «تحول و بازسازی انقلابی ساختار فرهنگی» را روشن کرده و مسیر پیش رو ترسیم کردند؛ مقام معظم رهبری(مدظله العالی)یادآور شدند: «من در صحبت با دوستان در دولت، اشاره کردم به بازسازی انقلابی ساختار فرهنگی کشور؛ گفتم که ساختار فرهنگی کشور یک بازسازی انقلابی لازم دارد. اوّلاً‌ مراد، "ساختار فرهنگی کشور" است؛ یعنی جامعه، نه ساختار فرهنگی دولت. اینکه ساختارهای فرهنگی دولت، یعنی مثلاً‌ ادارات و نسبتشان چه جوری باشد، این مورد بحث نیست؛ یعنی ذهنیّت جامعه، فرهنگ جامعه. یعنی همان ‌طور که عرض کردم، آن نرم‌افزاری که در جامعه دارد کار می کند و دست افراد، زبان افراد، مغز افراد،‌ امکانات افراد‌، ثروت افراد بر اساس این نرم‌افزار دارد به کار می‌افتد، باید درست بشود، باید ساختار انقلابی‌اش تجدید بشود. حالا چرا می‌گوییم "ساختار انقلابی"؟ برای خاطر اینکه انقلاب در این کار واقعاً معجزه انجام داد. این انقلاب امام بزرگوار ما و ملت، معجزه‌گر بود».

با فتح بابی که رهبر معظم انقلاب در ساختار فرهنگی کشور انجام داده‌اند، حالا نوبت اندیشمندان و نظریه‌پردازان است که الزامات و بایدها و نبایدهای این تحول و بازسازی انقلابی در میدان فرهنگ را ترسیم کرده و مسیر را برای مجریان حوزه فرهنگ هموار کنند.

* پیش‌نیازهای «تحول»

حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر علی ذوعلم استاد دانشگاه و معاون پژوهشی موسسه انقلاب اسلامی درباره معنا و مفهوم «تحول و بازسازی انقلابی» می‌گوید: «معنای تحول در ساختار فرهنگی کشور کاملاً مشخص است؛ یعنی ما از این پراکندگی و آشفتگی ساختار‌های فرهنگی که کار‌های موازی و کار‌های متداخل، کار‌های خنثی کننده هم انجام می‌دهند، به سمت یک نظام هدفمند و هم‌افزا در دستگاه‌های فرهنگی حرکت کنیم و اگر ساختار‌های موازی داریم با هم ادغام کنیم، با شجاعت و البته با مبنای علمی درست و با یک سلسله تاملات کارشناسی عمیق این کار انجام شود. قاعدتاً این کار مهمترین وظیفه‌ای است که شورای انقلاب فرهنگی برعهده دارد».

به گفته دکتر ذوعلم «برای تحول و یا انقلاب در ساختار فرهنگی کشور پیش‌نیاز‌هایی دارد که جهت‌گیری این ساختار را بتواند مشخص کند؛ چون همانطور که در مباحث دیگر رهبر معظم انقلاب در باب تحول بوده، تحول نیاز به این دارد که جهت و مبانی آن مشخص باشد، بنابراین پیش نیاز‌های این تحول را باید فراهم کنیم و باید از این آسیب که کار شتابزده‌ای در پاسخ به این مطالبه رهبری انجام شود به شدت پرهیز کنیم و مراقبت کنیم که کار شتابزده صوری به  عنوان تحول در ساختار فرهنگی کشور انجام نشود. پیش‌نیاز اول این است که ما نظریه فرهنگی خود را باید منقح کرده باشیم و آن فرهنگ مطلوب و آن شاخص‌های مورد نظر برای تغییر فرهنگی را تعیین کنیم. چون تا زمانی که این شاخص‌ها مشخص نباشد این تغییر ساختار کار هم صوری و اداری است.

پیش نیاز دوم هم این است که بر اساس نظریه فرهنگی که بر مبنای مبانی اسلامی، داشته‌ها، سابقه و تجربه فرهنگی تدوین شده است به «مهندسی فرهنگ» بپردازیم. بحث مهندسی فرهنگ بحث بسیار حساس و مهمی است، یعنی باید مشخص کنیم خلا‌های اساسی ما چیست و نسبت بین این خلا‌ها چیست، اولویت‌های فرهنگی و محتوایی ما کدام است و بر اساس آن بتوانیم ساختار‌هایی را طراحی کنیم که ما را به آن اهداف و پُر کردن خلا‌ها برساند».

این استاد دانشگاه یادآور می‌شود: «بیان اخیر مقام معظم رهبری(مدظله العالی) فرصت بسیار خوبی در اختیار شورای عالی انقلاب فرهنگی قرار می‌دهد که یک فکر اساسی انجام دهد. اینکه چه کاری انجام شود و چگونه باید تحول اتفاق افتد حتما نیاز به رایزنی و مشاوره دارد و نیاز به جمع مُمهز دارد که این کار را دنبال کند».

* وظیفه همه فعالان و نخبگان فرهنگی

اما دکتر عماد افروغ جامعه‌شناس و استاد دانشگاه، وظیفه تبیین این مسئله و پیگیری آن را برعهده همه فعالان فرهنگی می‌داند و معتقد است: «من این کار را منوط به نهاد شورای عالی انقلاب فرهنگی نمی‌کنم. من می‌دانم این وظیفه را اخیراً شورای عالی انقلاب فرهنگی برعهده گرفته و رهبری به شورا اعطا کرده اند. من با توجه به شناختی که از شورای عالی انقلاب فرهنگی دارم فکر نمی‌کنم این شورا از عهده این کار برآید. حتی اگر شناخت بالایی داشته باشند و بگوییم اعضای جدید هم عاملان تحول‌ساز فرهنگی هستند، اصلا این امر در حد یک شورای رسمی نیست. باید تمام کسانی که دغدغه فرهنگ دارند، چه در نهاد مدنی و چه در بخش رسمی، روشنفکران، نخبگان، عالمان ما و ... کار کنند. این بحث، قابل تقلیل به شورای عالی انقلاب فرهنگی نیست... حداقلش این است که جمع مکمل اندیشه‌ورزی به صورت غیررسمی در کنار شورا باشد».