تبیین توصیه‌های رهبر انقلاب درباره احداث پتروپالایشگاه‌ها/ طلسم تحریم نفتی چگونه می‌شکند

پایگاه رهنما:

بدون شک «تحریم» مهمترین چالش اقتصاد کشور در یک دهه گذشته بوده است که با هدف‌گیری دقیق آمریکا بر صنعت نفت ایران به عنوان یک کشور نفتی وارد شده و بر جریان صادرات نفت ایران محدودیت‌هایی را ایجاد کرده است.

در مواجهه با تحریم دو ایده و راهبرد کلان مطرح است: 1- بی اثر کردن تحریم‌ها 2- مذاکره با آمریکا برای رفع تحریم. شکست راهبرد دوم و نتایج نامطلوب آن بعد از گذشت 8 سال از دولت تدبیر و امید قابل صحت سنجی است. اما در حوزه اجرایی، راهبرد بی‌اثر کردن تحریم‌ها به چه معناست و دولت سیزدهم باید چه اقدامی را انجام دهد؟

*چرا صادرات فرآورده نفتی برخلاف نفت تحریم‌پذیر نیست؟

خام‌فروشی نفت یکی از بزرگترین چالش‌های اقتصاد ایران است که علاوه بر آسیب‌پذیری ایران از تحریم آمریکا باعث شده که فرصت ایجاد ارزش افزوده و اشتغالزایی با توسعه زنجیره ارزش از بین برود.

تجربه یک دهه گذشته نشان داده است که در صورت احداث پالایشگاه و پتروپالایشگاه و تبدیل نفت خام به فرآورده‌های نفتی و محصولات پتروشیمی، صادرات محصول تولیدی به دلیل تفاوت‌‌های ماهیتی بازار آن با بازار نفت قابلیت تحریم‌گریزی دارد و به راحتی در شرایط تحریم صادر می‌شود. در نتیجه یکی از سیاست‌های «بی‌اثر کردن تحریم‌ها»، احداث پالایشگاه و پتروپالایشگاه است.

در بازار نفت در مجموع حدود 40 پالایشگاه به نفت ایران وابستگی داشته و آن را خریداری می‌کنند. تعداد محدود خریداران نفت ایران موجب شد که آمریکا بتواند به راحتی به این پالایشگاه‌ها، نفت سایر کشورهای عرضه‌کننده را پیشنهاد دهد و آنها را از خرید نفت ایران منع کند (تصویر 1).

تصویر 1

تعداد کم بازیگران بازار نفت، حجم بزرگ محموله‌ها و مسافت زیاد تا مقاصد صادراتی موجب شده است که آمریکا به راحتی بتواند محموله‌های نفت ایران را شناسایی و تحریم کند، اما این موضوع در بازار فرآورده‌های نفتی صدق نمی‌کند.

اما ماهیت بازار محصولات پایین‌دستی از جنبه تعدد خریداران به هزاران شرکت خارجی، تنوع در روش‌های صادرات به صورت دریایی و زمینی و نزدیکی مقاصد صادراتی در کشورهای همسایه عملا مانع از رهگیری و تحریم‌پذیری فرآورده‌های نفتی و محصولات پتروشیمی ایران شده است.

*صادرات فرآورده نفتی در اوج، صادرات نفت در قعر

طبق آمار گمرک صادرات بنزین ایران در سال 99 حدود 3 میلیارد دلار بوده است (تصویر 2). در واقع ایران توانسته در این سال از صادرات 20-30 درصد بنزین تولیدی، درآمدی نزدیک به درآمد صادرات نفت خام خود به دست بیاورد.

تصویر 2

این موضوع نشان می‌دهد که با وجود افت صادرات نفت ایران تحت تاثیر تحریم‌ها، صادرات بنزین و سایر فرآورده‌های نفتی در اوج قرار گرفته است (تصویر 3).

تصویر 3

ظرفیت صادرات فرآورده‌های نفتی به قدری بالاست که در سال 99 و در اوج شرایط تحریم، فقط در یک روز حدود 1.2 میلیارد دلار بنزین صادر شد. توجه داشته باشید که بنزین تنها یکی از 5 فرآورده اصلی پالایشگاه‌هاست که 70-80 درصد آن در داخل مصرف میشد و تنها صادرات بخش کمی از آن درآمدزایی قابل ملاحظه‌ای در پی داشته است.

تصویر 4

همچنین طبق آمار شرکت ملی صنایع پتروشیمی در سال‌های 1398 تا 1400 حدود 27 میلیارد دلار ارز از صادرات محصولات پتروشیمی در سامانه نیما عرضه شده است که نشان از تحریم‌ناپذیری محصولات پایین‌دستی در صنعت نفت است.

تصویر 5

* تاکید سه باره رهبر انقلاب بر احداث پتروپالایشگاه‌ها برای بی‌اثرسازی تحریم

مثال‌های متعدد زیادی وجود دارد که بی‌اثر شدن تحریم‌های نفتی را در برابر صادرات محصولات پایین‌دستی نفت نشان می‌دهد. بدین ترتیب بی‌اثر کردن تحریم‌ها با احداث پالایشگاه‌ها و پتروپالایشگاه‌ها از جمله اولویت‌های اصلی دولت سیزدهم است، موضوعی که برای سومین بار توسط رهبر معظم انقلاب در دیدار با هیئت دولت در هفته دولت مطرح شد.

ایشان در اظهارات خود عنوان کردند: در بخش انرژی، این پتروپالایشگاه‌ها که از زمان دولت قبل هم بنده مکرّر تأکید می‌کردم. یکی از این کارهای مهم است که حالا البتّه اطّلاع دارم شما مشغول شده‌اید، لکن دنبال کنید مسئله‌ی اینها را؛ مهم است.

پیش از این نیز رهبر انقلاب دو بار بر موضوع احداث پتروپالایشگاه‌ها برای رهایی از خام‌فروشی و بی‌اثرسازی تحریم‌ها تاکید کرده بودند.

بار اول مقام معظم رهبری پس از تصویب قانون پتروپالایشگاه‌ها در مجلس و تایید شورای نگهبان، در آبان ماه 98 در سخنرانی خود در دیدار با تولیدکنندگان و صنعتگران با تاکید بر ضرورت تسریع در اجرای قانون پتروپالایشگاه‌ها گفتند: یک قانونی (قانون پتروپالایشگاه‌ها) اخیراً در زمینه‌ی صنایعِ پایین‌دستیِ نفت و گاز تصویب شده است. این قانون باید اجرایی بشود. بعضی از قوانین در مجلس تصویب می‌شود ولی اجرایی نمی‌شود؛ یعنی آیین‌نامه‌های لازم تهیه نمی‌شود، همین طور می‌ماند. باید سریعاً این کار انجام بگیرد؛ باید دنبال بکنند که این کار انجام بگیرد.

‌رهبر معظم انقلاب در بیانات خود در دیدار تولیدکنندگان و فعالان اقتصادی در 10 بهمن ماه سال 1400 نیز مجددا بر اجرای قانون پتروپالایشگاه‌ها تاکید کرده و فرمودند: صنایع مهم در حول‌ و ‌حوش خودشان می‌توانند یک زنجیره‌ای از صنایع اشتغال‌آفرین، صنایع پایین‌دستی که غالباً هم اشتغال‌آفرین است به‌ وجود بیاورند. مثلاً حالا در ذیل صنعت نفت، این صنایع پایین‌دستی انبوهی که وجود دارد که یک نمونه‌اش همین پتروپالایشگاه‌ها است که قانونش هم در مجلس در سال ۹۸ تصویب شد و به دولت وقت هم ابلاغ شد؛ منتها متأسّفانه دنبال‌گیری نشده، باید دنبال‌گیری بشود. اینها، هم سرمایه‌های متوسط مردم را وارد میدان اشتغال می‌کند، هم اشتغال‌آفرین است.

در مجموع شواهد نشان می‌دهد که در صورت توسعه زنجیره ارزش در صنعت نفت می‌توان تحریم‌های نفتی را بی‌اثر کرده و کشور را از درآمدهای حاصل از صادرات محصولات با ارزش افزوده بیشتر بهره‌مند کرد.