عبور تهران- باکو از سوء‌تفاهم به همکاری مستحکم؛ عوامل و زمینه‌ها

پایگاه رهنما:

با روی کار آمدن دولت سیزدهم در ایران و بکارگیری سیاست گسترش همکاری با همسایگان در راستای راهبرد نگاه به شرق، کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز در تلاش هستند تا سطح تعاملات خود با ایران را تقویت کنند. این امر موجب شد تا مسیر رفع سوءتفاهمات و کدورت‌های سیاسی میان تهران و برخی از همسایگان منطقه ای در حوزه آسیای میانه به سرعت رفع و جای خود را به توافقات افزایش همکاری‌ها و توسعه روابط مشترک بدهد. در این زمینه پس از سفر حائز اهمیت امامعلی رحمان رئیس جمهور کشور تاجیکستان، که برای اولین بار در یک دهه گذشته اتفاق افتاد، این بار نوبت وزیر خارجه جمهوری آذربایجان بود تا با سفر به تهران فصل جدید روابط دو کشور دوست و همسایه را کلید بزند. در این سفر موضوعات مختلف اقتصادی و سیاسی به ویژه مسئله انرژی که در مناسبات دو کشور بخش قابل توجهی از همکاریها را به خود اختصاص داده است، بحث و بررسی شد. همچنین بر حمایت ایران در روند حل و فصل مسالمت‌آمیز مناقشه قره باغ بر پایه اصول شناخته شده حقوق بین‌الملل نیز تاکید شد.

آنگونه که حسین امیرعبداللهیان گفته، تهران و باکو از مرحله سوءتفاهم‌ها به خوبی عبور کرده و اکنون در مرحله پیشرفت فزاینده مناسبات همه جانبه در راستای منافع دو ملت هستند. لازم به ذکر است که مناقشه قره باغ در دو سال گذشته به دلیل مداخلات بیگانگان بویژه رژیم صهیونستی و تلاش برای ایجاد تغییراتی در مختصات مرزی با ارمنستان، تا حدی تیره شده بود که این مشکلات جزئی در ماههای اخیر مرتفع شده است و اکنون تهران و باکو تلاش می‌کنند روابط خود را مستحکم‌تر کنند.

ایران و جمهوری آذربایجان به دلیل همسایگی و داشتن مرزهای مشترک و قرار گرفتن در بستر حاشیه دریای خزر می‌توانند در زمنیه‌های مختلف اقتصادی بایکدیگر همکاری کنند. سفر وزیر خارجه آذربایجان هم پس از نشست سران کشورهای حاشیه خزر در ترکمنستان انجام می‌شود که روسای جمهور دو کشور در این نشست برای افزایش همکاریها با یکدیگر گفتگو کردند.

مسئله اقتصاد همواره یکی از بخشهای مهم در افزایش همکاریهای دو جانبه بوده است. انرژی و ترانزیت دو مقوله مهم در همکاری‌های اقتصادی دو کشور هستند که در افزایش مبادلات دو جانبه سهم زیادی را به خود اختصاص داده‌اند.     به گزارش کمیته دولتی گمرک جمهوری آذربایجان، حجم مبادلات تجاری جمهوری آذربایجان و جمهوری اسلامی ایران از ژانویه تا نوامبر سال ۲۰۲۱ به ۳۹۰ میلیون و ۴۶۶ هزار دلار رسید که نسبت به مدت مشابه سال ۲۰۲۰ میلادی ۲۸.۹ درصد افزایش را نشان می‌دهد.
حجم صادرات جمهوری آذربایجان به ایران در این مدت ۳۹ میلیون و ۱۷۲ هزار دلار و واردات جمهوری آذربایجان از ایران ۳۵۱ میلیون و ۲۹۵ هزار دلار بوده است. لذا صادرات نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۶.۶ درصد و واردات ۳۲ درصد افزایش یافته است.

انرژی در کانون توسعه همکاری‌های اقتصادی

مسئله مهم در روابط ایران و آذربایجان مسئله انرژی است. ایران و آذربایجان در دریای خزر میدان‌های مشترک انرژی دارند و از سالها پیش در این عرصه همکاری می‌کنند. بر اساس توافقاتی که بین مقامات دو طرف در یکسال گذشته صورت گرفته مقرر شده تا از ظرفیت پیمانکاران ایرانی در توسعه میدان‌های نفتی و گازی استفاده شود. باتوجه به نیازهای روز افزون جهان به منابع انرژی، دو همسایه به دلیل ذخایر گسترده انرژی می‌توانند در بازارهای جهانی نیز تاثیرگذار باشند.

همچنین، در توافقاتی که انجام شده قرار است بخشی از گاز ترکمنستان از طریق خاک ایران به آذربایجان منتقل شود و این اقدام تحول چشمگیری را در روابط باکو و تهران ایجاد خواهد کرد و این توافق به توسعه زیرساختهای جاده‌ای ایران منجر می‎‌شود و این مسیرهای تزانزیتی در آینده می‌توانند نقش موثری در انتقال کالاها به سایر کشورهای منطقه داشته باشند. فعال کردن دیپلماسی انرژی و ارتباط و گسترش همکاری با کشورهای مختلف به خصوص همسایگان یکی از اهداف دولت سیزدهم است که گام‌های بلندی در این زمینه برداشته شده است.

از طرف دیگر به دلیل توافقات انجام شده در کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر دو کشور می‌توانند در تامین امنیت دریایی و استفاده از منابع بستر و زیربستر این دریا نقش موثری داشته باشند. همچنین، در سازمان‌های بین‌المللی مانند اوپک‌پلاس هم همکاری‌های خوبی بین دو کشور شکل گرفته است. ایران به دلیل داشتن ذخایر عظیم انرژی می‌تواند نیازهای گازی منطقه خودمختار نخجوان را که اتصال سرزمینی با باکو ندارد، تامین کند و با این اقدام یکی از دغدغه‌های اصلی مقامات باکو را از میان بردارد.

موضوع دیگردر حوزه مناسبات انرژی میان دو کشور، مسئله برق است. ایران برای تامین بخشی از برق مورد نیاز شهرهای مرزی خود، حدود 600 مگاوات برق را از آذربایجان خریداری می‌کند و بر اساس توافقات انجام شده قرار است این مقدار افزایش یابد. در همین راستا، وزیر نیروی ایران عازم عازم جمهوری آذربایجان شده تا در مورد توسعه همکاری‌های دو کشور به ‌خصوص در بخش انرژی و نیز اتصال برقی ایران، آذربایجان و روسیه مذاکره کند و قرار است اسناد مهمی بین دو طرف به امضا برسد. به گفته مقامات وزارت انرژی، ایران با خرید حدود 2000 مگاوات برق از باکو در ماههای آینده حتی می‌تواند مقداری از این انرژی را به ترکیه صادر کند. باتوجه به نیاز شدید ایران به برق در فصل تابستان، جمهوری آذربایجان می‌تواند بخشی از نیازهای ایران را تامین کند و در آینده مشکلات کمبود برق نیز جبران خواهد شد. از طرفی، طرح اتصال شبکه‌های برق ایران، آذربایجان و روسیه نیز بر اساس آخرین نشستی که در اسفند سال گذشته با حضور معاونان وزیر سه کشور به صورت مجازی برگزار شد، در حال پیگیری و بررسی مطالعات کارشناسی است که در صورت عملی شدن این پروژه، روابط دو کشور در عرصه انرژی بیش از پیش تقویت خواهد شد.

اتصال کریدورهای ترانزیتی میان دو کشور

اما علاوه بر همکاری‌های انرژی، اهمیت اتصال شبکه‌های ریلی ایران و آذربایجان نقش بسزایی در شروع فصل جدید مناسبات میان دو کشور داشته است. توسعه مسیرهای ترانزیتی و ریلی دو کشور زمینه را برای انتقال سریع شهروندان و کالاهای دو کشور فراهم می‌کند و سبب می‌شود تا ایران از طریق نخجوان به ارمنستان و گرجستان در سریعترین زمان ممکن دسترسی داشته باشد. مسیر ریلی رشت- آستارا هم که از دو سال پیش وارد مرحله اجرایی شده است در ترانزیت کالاهای ایرانی به جمهوری آذربایجان کمک شایانی خواهد کرد. باتوجه به اینکه کریدور شمال- جنوب ایران اخیرا عملیاتی شده است آذربایجان نیز مثل سایر کشورهای منطقه می‌تواند از این مسیر ریلی بهره‌مند شده و کالاهای صادراتی خود را به اقیانوس هند و دریای عمان در کوتاهترین زمان ممکن و با صرف هزینه کمتر انتقال دهد. باتوجه به جایگاه ژئوپلتیک ایران و ظرفیت‌های عظیم بالقوه در عرصه ترانزیتی و انرژی، جمهوری آذربایجان نیز به سمت ایران تمایل پیدا کرده تا بتواند با توسعه همکاریهای دو جانبه بتواند از مزیتهای ایران در عرصه‌های مختلف استفاده کند.

باتوجه به اینکه به دلیل تحریمهای ایران، بخشی از پروژه‌های نیمه تمام دو کشور در زمینه حمل و نقل و ترانزیت نیمه تمام باقی مانده است در صورت رسیدن به توافق هسته‌ای و لغو تحریمها، اجرای این پروژه‌ها از سرگرفته خواهد شد و همکاری در این زمینه نیز ارتقا خواهد یافت. از آنجا که در جنگ اخیر قره باغ بخش زیادی از مناطق به دست جمهوری آذربایجان آزاد شد، ایران می‌تواند در بازسازی شهرهای آزاد شده و تامین مصالح ساختمانی مورد نیاز در این مناطق نقش فعالی ایفا کند.

همکاری برای تقویت صلح و ثبات منطقه‌ای

افزایش همکاریهای اقتصادی خود به خود در عرصه تعاملات سیاسی دو کشور نیز تاثیر قابل توجهی خواهد داشت. روابط نزدیک آذربایجان با رژیم صهیونیستی در یک دهه گذشته باعث شده است که ایران انتقادهایی به سیاست‌های باکو داشته باشند، اما تهران هرگز روابط دیپلماتیک خود را با باکو قطع نکرده است و همواره تلاش کرده تا این روابط را ترمیم کند. بنابراین، هر چه مناسبات اقتصادی در مسیر بهتری ریل گذاری شده باشد، مقامات باکو نیز به رسم همسایگی تهدیدات از جانب رژیم صهیونیستی علیه امنیتی ملی ایران را به حداقل خواهند رساند و این مسئله در تامین امنیت مرزهای دو کشور هم موثر خواهد بود. همچنین ایران با پیشنهادهایی که برای حل مناقشه قره باغ داده است، می‌تواند نقش میانجی را بازی کرده و در کاهش تنشها بین آذربایجان و ارمنستان مفید واقع شود که این مسئله به افزایش ثبات در مرزهای سه کشور کمک خواهد کرد.  

هر چند روابط ایران و جمهوری آذربایجان در سالهای اخیر فراز و فرودهایی را پشت سر گذاشته است اما تحولات اخیر در عرصه جهانی پس از جنگ اوکراین و تقویت جایگاه ژئوپلتیکی ایران، سبب شده تا جمهوری آذربایجان نیز مثل سایر کشورها به قابلیتهای ایران در عرصه‌های مختلف پی ببرد و بدون تردید با سیاست راهبردی نگاه به شرق که توسط دولت سیزدهم در دستور کار قرار گرفته است مناسبات دو طرف در آینده به سطح قابل توجهی ارتقا خواهد یافت.