پشت‌پرده تصمیم نابه‌هنگام سعودی‌ها برای افزایش هزینه‌های حج/ عربستان چگونه از مکه بهره‌برداری توریستی ـ اقتصادی می‌کند؟

مانع‌تراشی سعودی‌ها در روند حج تمتع

به‌گفته یک منبع مطلع، عربستان مبلغ یک‌هزار و 160 ریال سعودی برای خدمات اسکان و تغذیه در مشعر، عرفات و منا به‌ازای هر زائر طلب کرده است و تا زمانی که این هزینه از سوی کشورها به حساب عربستان واریز نشود، امکان اعزام زائران به سرزمین وحی وجود ندارد، این درحالی است که سعودی‌ها اخیراً از وضع محدودیت سنی برای زائران نیز خبر داده‌اند و افراد بالای 65 سال امکان تشرف ندارند.

به این ترتیب حج امسال پس از دو سال وقفه تحت تأثیر کرونا درحالی با حضور زائران خارجی برگزار می‌شود که میانگین هزینه هر زائر 4500 دلار است که با توجه به تثبیت نرخ ارز برای زائران ایرانی از سال 1398 به‌مبلغ 9 هزار تومان، میانگین هزینه این سفر برای هر زائر از کشورمان حدود 45 میلیون تومان شده است.

مقامات سعودی تاکنون توضیحی درباره علت افزایش 300درصدی هزینه حج نداده‌اند و پاسخ کشورهای معترض را نیز نمی‌دهند.

استفاده ابزاری عربستان از حج برای مقاصد اقتصادی

بعد از نفت و گاز «صنعت زیارت» مهم‌ترین صنعت در عربستان است. 7 درصد از کل تولید ناخالص داخلی غیرنفتی عربستان، از طریق حج تأمین می‌شود. هتل‌های لوکس زیادی هم در این شهر وجود دارد که در مدت حج پر می‌شوند، به‌طوری که یک اتاق مجلل با منظره کعبه، مقدس‌ترین مکان برای مسلمانان، می‌تواند شبی 25 هزار دلار هزینه بردارد. هتل‌های پنج‌ستاره با چشم‌انداز کعبه و تورهای زیارتی لوکس باعث جذب مهمانان بسیار ثروتمند شده است و مکه را به‌عنوان پایتخت برتر گردشگری مذهبی در جهان معرفی می‌کند.

به این ترتیب کشور عربستان سعودی که پیش‌تر تا حد زیادی درهای خود را به‌روی گردشگران خارجی بسته بود، اکنون مقوله گردشگری را به‌عنوان هسته اصلی برنامه اصلاحات چشم‌انداز 2030 قرار داده است تا به این ترتیب وابستگی خود به نفت را کاهش دهد.

شواهد نشان می‌دهد، سند چشم‌انداز 2030 که توسط «محمد بن‌سلمان» ولیعهد عربستان برای رشد بخش غیرنفتی اقتصاد تدوین شده، زیارت را در مرکز توجه گذاشته است. این کشور برنامه‌هایی را برای توسعه شرکت‌های اقتصادی در مکه تدوین کرده و برای ساخت 115 ساختمان جدید، 7 هزار هتل و 9 هزار خانه برنامه‌ریزی کرده است.

یکی از برنامه‌های جدی این سند چشم‌انداز، توسعه فضا‌های تجاری و فروشگاه‌های مکه است. بر اساس گزارش‌ها تعداد بازار‌های خرده‌فروشی مکه تا سال 2030، 200 درصد بیشتر می‌شود. فضا‌های تجاری این شهر نیز از 280 هزار مترمربع تا سال 2025، به 804 هزار مترمربع می‌رسد. 51 درصد از فضا‌های تجاری مکه در حوزه مد و پوشاک، 8 درصد در حوزه سلامت و زیبایی و 12 درصد در حوزه سرگرمی است.

بر اساس گزارش اتاق بازرگانی و صنایع مکه، میانگین هزینه‌ای که هر زائر حج در این شهر خرج می‌کند، بین 5 تا 6 هزار دلار است، از این میزان، بین 75 تا 80 درصد صرف اقامت، غذا، سوغات و ارتباطات می‌شود، همچنین 25 تا 30 درصد از درآمد بخش خصوصی مکه و مدینه وابسته به زائران است.

بهره‌برداری توریستی عربستان از مکه

حداقل در ده سال گذشته فضای عمومی مکه به این شکل بوده است که ساختمان‌های بلند و سفیدرنگ محله‌های نزدیک به مسجدالنبی(ص) را احاطه کرده‌اند. هتل‌ها با معماری‌های یک‌شکل کنار هم قرار گرفته‌اند و نمایی یک‌دست سفید و بلند را در مرکز شهر مدینه ساخته‌اند. در پیاده‌روها، مغازه‌های کوچک و به‌هم‌چسبیده معابری شلوغ را ساخته‌اند و سرتاسر خیابان‌ها در تمام طول شب روشن است. فروشگاه‌ها و مغازه‌ها تنها در وقت اذان تعطیل می‌شوند و بعد از نماز بلافاصله کار را از سر می‌گیرند و از تسبیح و سجاده گرفته تا اسباب‌بازی‌های پرسروصدا در مغازه‌ها چیده شده است.

بر همین اساس بسیاری از کارشناسان معتقدند که عربستان سال‌هاست از حج به‌عنوان ابزاری جهت رسیدن به مقاصد اقتصادی استفاده و از آن بهره‌برداری توریستی می‌کند. رئیس کمیسیون گردشگری و میراث سعودی دراین‌باره گفته است: می‌خواهیم حجاج بعد از انجام مناسک حج، آثار کهن سعودی مثل مداین صالح (حجر) نزدیک مدینه را هم ببینند، ضمن اینکه جاذبه‌های گردشگری دیگری هم داریم که در بخش‌های دیگر کشورند و دوست داریم کسانی که می‌آیند بتوانند آنها را هم ببینند.

در همین زمینه روزنامه فرانسوی لوپوان به‌نقل از «ضیاءالدین سردار» پژوهشگر انگلیسی که به‌مدت 40 سال در دانشگاه جده اقدام به انجام پژوهش‌هایی درباره حج کرده است، نوشت: آل‌سعود در خلال 50 سال گذشته شهر مکه را به «دیزنی لند» (مجموعه عظیم تفریحی در پاریس شامل دو شهربازی و دهکده‌های کوچک و بزرگ کارتون‌ها و فیلم‌های مختلف دیزنی) تبدیل کرده است.

این نویسنده انگلیسی می‌گوید: نظام حاکم در عربستان به‌صورت تدریجی اقدام به محو تمامی آثار گذشته در مکه کرده است و از دهه هفتاد شاهد تخریب قدیمی‌ترین و مقدس‌ترین اماکن اسلامی بوده‌ام.

از طرف دیگر مؤسسه پژوهشی خلیج فارس که مقر آن در واشنگتن است، اعلام کرد که بیش از 95 درصد آثار مکه که عمر بیش از یک‌هزار سال دارند، تخریب شده‌اند. این پاک‌سازی معماری با موافقت شیوخ عربستان انجام شده است زیرا رهبران مذهب وهابی بر این کشور سیطره دارند.

کارشناسان اقتصادی بر این باورند که مقامات سعودی از حج برای جبران کسری بودجه عربستان استفاده ابزاری می‌کنند و افزایش هزینه‌های حج و صدور روادید در عربستان برای زیارت خانه خدا و همچنین همه سفرهای عمومی به این کشور، بیش از همه در ارتباط با تلاش‌های سران سعودی برای ایجاد توازن در بودجه سالیانه این کشور است.

این برنامه که بخش مهمی از آن شامل افزایش مالیات‌ها نیز می‌شود، همزمان شده است با برنامه ریاضت اقتصادی که سعودی‌ها از چند سال گذشته و برای توازن در بودجه سالیانه خود شروع کرده‌اند.

کاهش بازارگردی ایرانی‌ها در مکه و توصیه‌های مقام معظم رهبری

اما در این بین زائران ایرانی در سال‌های گذشته همواره نقش مهمی در رونق گردشگری مذهبی و بازارهای مکه داشته‌اند. تا اوایل دهه 90، کسانی که به حج می‌رفتند، روایت‌های زیادی از حضور متراکم ایرانی‌ها در مراکز خرید داشتند، اما در سال‌های اخیر حضور کم ایرانی‌ها در بازارهای مکه ضربه بزرگی برای گردشگری مذهبی در این شهر بود. در مهرماه سال 94 فاجعه منا رخ داد و 464 نفر از هم‌وطنان خود را در این فاجعه از دست دادیم، به‌دنبال این اتفاق، ایران در سال 95 با عربستان برای تأمین امنیت زائران به توافق نرسید و اعزام زائران ایرانی به حج متوقف شد. به‌روایت رسانه‌های خارجی این مسئله آسیب اقتصادی جدی برای عربستان داشت. همان زمان سی‌ان‌ان در گزارشی نوشته بود: «غیبت حجاج ایرانی در حج سال 2016 باعث زیان عربستان است، این اقدام به اقتصاد عربستان که درگیر مسائل بسیاری مانند کسری بودجه 87 میلیارد دلاری است آسیب خواهد زد.»، بعد از آن نیز گزارش‌ها نشان می‌دهد که ایرانی‌ها در سفر حج تمایل زیادی برای حضور در بازارها ندارند.

به همین منظور مقام معظم رهبری که همه‌ساله از زائران به خانه خدا دعوت می‌نمایند تا زمان خود را در این سفر مقدس صرفاً معطوف به فضای معنوی مکه کنند، هفته گذشته در دیدار کارگزاران حج تأکید فرمودند: در این سفر لحظه لحظه‌ها را قدر بدانید. بنده البته قبلاً هم مکرر این را گفته‌ام، بازارگردی عیب است. عیب است به هر نیّتی بروید بازارگردی کنید، بگویید مثلاً، بهانه درست می‌کنیم دیگر، نه فلان مورد لازم است آدم باید، نه، لازم نیست، به‌جای اینکه بروید وقتتان را در آن بازارهای مشکل‌دار که حالا دیگر نمی‌خواهم من تعبیرات تندتری بکنم که واقعاً جای تعبیرات تندتر هست، به‌جای صرف وقت در آن بازارها و آن دکان‌گردی‌ها و مغازه‌گردی‌ها برای آن کسی که می‌خواهید سوغاتی بخرید، بروید دو رکعت نماز در مسجدالحرام بخوانید، دو رکعت نماز، بروید یک طواف دور کعبه بکنید برایش، بروید آنجا دعایش کنید، بروید نیم‌صفحه قرآن برایش بخوانید، سوغاتی واقعی این است، آن چیزی که شما در آنجا به‌عنوان سوغاتی تهیه می‌کنید که گران‌تر از جنس داخل هم هست، جنس داخل در موارد متعددی بسیار بهتر از آن هم هست، هم بهتر است، هم ارزانتر است، این را همین جا تهیه کنید. اگر می‌خواهید یک چیزی هدیه‌ای هم به کسی بدهید، هدیه خوب است، عیب ندارد، همین جا تهیه کنید، چرا آنجا تهیه می‌کنید؟ کمک کردنِ به چه‌کسی؟ آن هم به‌چه‌قیمتی؟ با چه‌قیمت روحی و معنوی غیر از قیمت جیبی و مادی!

رهبر معظم انقلاب اسلامی در عین حال بر استفاده معنوی از سفر حج جهت تأکید بر همزیستی مسالمت‌آمیز میان همه فرهنگ‌ها و عدم روی آوردن به اختلاف میان جامعه شیعه و اهل‌سنت تأکید کردند. به‌طور کلی روندی که جمهوری اسلامی ایران و به‌شکل مشخص رهبر معظم انقلاب برای زائران ایرانی در مناسک حج امسال در نظر گرفته‌اند تأکید بر ماهیت معنوی حج به‌عنوان نقطه اتحاد همه مسلمانان است و این‌که زائران درگیر بازی‌های اقتصادی و سیاسی سعودی‌ها در این سفر نشوند.