جنگ اوکراین، قحطی جهانی و مسئله‌ امنیت غذایی

پایگاه رهنما:

یکی از نگرانی‌ها با آغاز جنگ روسیه و اوکراین، قحطی جهانی گندم و به‌خطر افتادن امنیت غذایی در دنیا بود. اوکراین و روسیه از بزرگ‌ترین صادرکنندگان غلات دنیا، بویژه گندم هستند. روسیه در سال ۲۰۲۱ بزرگترین صادرکننده گندم دنیا بوده است. پس از این کشور ایالات متحده، کانادا و استرالیا قرار دارند و اوکراین در رده پنجم است. نکته‌ی مهم اینجاست که در میان این کشورها، برخی حتی در شرایط عادی به دلیل تحریم، ایران را تحت فشار گذاشته‌ بودند. بنابراین بدیهی است که در شرایط قحطی، نمی‌توان امیدی به آن‌ها داشت. در سال جاری روسیه ۱۰ درصد و اوکراین چهار درصد گندم جهان را تولید کرده‌اند. سهم اتحادیه اروپا در تولید گندم برای بازارهای جهانی در سال‌های اخیر حدود ۲۰ درصد بوده است. اکنون سوال اینجاست که این واقعیت، چه تاثیری بر سیاستگذاری در ایران می‌تواند داشته باشد!؟ در این یادداشت به پاسخ این پرسش پرداخته‌ایم.

• بحران، جدی است!

علاوه بر گندم، اوکراین و روسیه در عین حال از صادرکنندگان بزرگ روغن آفتابگردان نیز هستند. در سال ۲۰۲۱ اوکراین اولین کشور صادرکننده این محصول در سراسر جهان بود و روسیه در رتبه دوم قرار داشت. روسیه همچنین صادرکننده بسیار مهم کود در سراسر جهان است. سونیا شولتسه، وزیر توسعه آلمان می‌گوید جنگ روسیه علیه اوکراین می تواند عواقب فاجعه‌باری برای عرضه مواد غذایی در آفریقا و دیگر نقاط فقیر جهان داشته باشد. او در حاشیه نشست وزرای توسعه اتحادیه اروپا در مونپلیه فرانسه گفت: «روسیه و اوکراین از بزرگترین صادرکنندگان گندم و بنابراین سبد نان جهان هستند. اگر این صادرات اکنون سقوط کند، قیمت مواد غذایی به افزایش خود ادامه خواهد داد، هرچند که به دلیل کرونا و افزایش بهای انرژی و کود، این قیمت هم‌اکنون نیز بسیار بالاست.» کارشناسان می‌گویند بدون انجام تهمیداتی برای مقابله با پیامدهای جنگ اوکراین ممکن است میلیون‌ها نفر از گرسنگی بمیرند. بنابراین نگرانی‌ها جدی است و کشورمان باید برای تامین نیازهای اساسی مردم، تمهیداتی جدی بیندیشد که البته در این حوزه، تصمیمات به‌موقع و خوبی نیز اتخاذ شده است.

• تجارت ایران

آمارهای رسمی تجارت خارجی ایران با روسیه و اوکراین در سال جاری حدود دو میلیارد دلار بوده با این تاکید که سهم اوکراین به مراتب کم‌تر از روسیه است. آمارها نشان می‌دهند که در ۱۰ ماهه سال جاری شمسی در مجموع تجارت خارجی ایران حدود ۱۳۳.۶ میلیون تن کالا به ارزش  ۸۰ میلیارد و ۲۳۶ میلیون دلار بوده که از این میزان حجم تجارت خارجی ایران با روسیه و اوکراین در مجموع حدود چهار میلیون تن به ارزش کمتر از دو میلیارد دلار بوده است. بر  اساس همین آمار تجارت ایران و روسیه در این فاصله زمانی واردات ایران از روسیه ۲،۹ میلیون تن است که در مقایسه با ۱۰ ماهه سال گذشته ۱۱،۵ درصد از لحاظ وزن و ۳۰،۶ درصد از نظر ارزش افزایش داشته است. در سال گذشته واردات ایران از روسیه ۲.۶ میلیون تن به ارزش ۹۰۱ میلیون دلار بوده است. نکته‌ی مهم اینجاست که بر اساس اظهارات سخنگوی گمرک، عمده واردات ایران از روسیه به محصولات غذایی و کالاهای اساسی اختصاص دارد. به گفته او، واردات ایران از روسیه شامل روغن دانه‌های آفتابگردان، اقلام نیمه صنعتی و مواد اولیه، چوب، کاغذ روزنامه و اقلام دارویی است. ایران بیش از ۶۹۴ میلیون دلار گندم، ۷۲.۲ میلیون دلار ذرت، جو و دانه های سویا از روسیه وارد کرده است. 

• فرصتی برای ایران

در چنین شرایطی، از آنجا که روسیه از سوی اروپا تحریم غذایی نشده و قراردادهای این کشور با کشورهای اروپایی برای واردات موادغذایی همچنان پابرجاست، موادغذایی از اروپا به روسیه حمل می‌شود، چون اروپایی‌ها به قراردادهای قبلی خود با روسیه عمل می‌کنند، اما خریدهای جدید انجام نمی‌شود. همچنین سرمای روسیه امکان کشت سبزی و میوه را از کشاورزان آنجا گرفته است. در مناطق جنوبی این کشور کلم، چغندر و شلغم کشت می‌شود اما نیاز آنها را تامین نمی‌کند و آنها نیازمند واردات هستند. بنابراین ایران می‌تواند از فرصت استفاده کند و با قیمت‌های بالاتر، این کالاها را به روسیه صادر کند. با توجه به اینکه کفه تجارت ایران با روسیه، بیشتر از اوکراین است، آسیب‌پذیری ایران از این جنگ کمتر است. همچنین، همان‌طور که ذکر شد، می‌توان از شرایط موجود به عنوان فرصتی برای صادرات استفاده کرد و در ازای آن نیز از روسیه، گندم مورد نیاز کشور را وارد کرد.

• ضرورت هدفمندی

همچنین، کار عاقلانه‌ی دیگری که سیاست‌گذار باید انجام دهد، این است که از این اتفاق درس بگیرد و به‌جای کاشتن هندوانه، گندم بکارد. محاسبات نشان می‌دهد ما اگر هندوانه‌ای که صادرات می‌کنیم را نکاریم و به جایش، آبی که این هندوانه‌ها برای رشد به آن نیاز دارند را مستقیم صادر کنیم، می‌توانیم هشت برابر ارزآوری برای کشور داشته باشیم! بنابراین بهتر است وزارت جهاد کشاورزی، الگوی کشت را به سمت گندم ببرد و در همان هم از الگوهای نوین آبیاری استفاده کند تا کمترین حد مورد نیاز، آب مصرف شود. همچنین اقدام به‌ موقع دولت برای هدفمندی یارانه‌ها در حوزه‌ی آرد و ماکارونی – اگر چه باید با اقدامات حمایتی مناسب، مثل همین یارانه نقدی یا کالابرگ الکترونیکی همراه شود که قدرت خرید خانوار را حفظ کند- اما در راستای مواجهه با بحران گندم، بسیار ضروری بوده است.