دوئل در شام؛ ترک خوردن دیوار سیاست موازنه‌گرایی ترکیه

با شروع جنگ در اوکراین، غرب به منظور زمینگیر کردن نظامی روسیه و منزوی کردن سیاسی آن در سطح جهانی به سمت ائتلاف‌سازی بین‌المللی علیه مسکو گام برداشت و در این میان یکی از اولین حوزه‌های مورد توجه ناتو و غرب تغییر در وضعیت روابط روسیه و همسایگان آن، از تنش خنثی به تنش فعال بوده است.

در این میان ترکیه، یکی از کشورهایی است که به رغم تلاش برای ایجاد موازنه در روابط با دو سوی بحران، در حال گام برداشتن در مسیر افزایش تنش‌ها با مسکو می‌باشد.

ترکیه در سالهای گذشته تلاش کرده است تا متناسب با هدف تبدیل شدن به قدرتی نوظهور در مناطق مختلف نقش‌آفرینی این کشور در آسیای میانه و قفقاز، غرب آسیا و شمال آفریقا، سیاست عمل‌گرایانه‌ای در قبال تنظیم روابط با غرب و قدرت‌های شرقی، بویژه در فضای شدت یافتن رقابت‌های سیاسی و ژئوپلتیکی میان آنها، در پیش بگیرد.

اگرچه اتحاذ چنین رویکردی، در برهه‌هایی توانسته است به افزایش قدرت مانور آنکارا در سیاست خارجی برای رویارویی با پویایی‌های نظام بین‌الملل و تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی منجر شود اما، تجربه نشان داده است که اردوغان در پاره‌ای اوقات نیز نسبت به چگونگی پیشبرد این رویکرد در بحران‌ها سردرگم و پراشتباه ظاهر شده است.

آخرین نمونه از این وضعیت سردرگم در سیاست خارجی ترکیه برای تنظیم روابط با قدرت‌های شرق و غرب را می‌توان در تحولات اوکراین مشاهده کرد. از یکسو آنکارا با محکومیت عملیات نظامی روسیه در اوکراین و بستن تنگه بسفر و داردانل به روی روسیه و حتی ارسال برخی کمک‌های نظامی به اوکراین تلاش کرد تا خود را همسو با مواضع ناتو در حمایت از اوکراین نشان دهد. از طرف دیگر اما تحریم‌های ضدروسی غربی‌ها که عملاً مهمترین ابزار بازدارانده و تنبیهی غرب علیه مسکو بوده است به طور صریح و واضح از سوی ترکیه به رسمیت شناخته نشده و آنکارا تجارت خود با مسکو را ادامه می‌دهد.

دلیل این محاسبه را نیز باید در ارقام روابط تجاری و اقتصادی میان دو کشور دید. روسیه در واقع یک شریک تجاری حیاتی برای اقتصاد بحران‌زده ترکیه است  که  45 درصد گاز طبیعی و 70 درصد گندم خود را تامین می کند. دومی به ویژه وارداتی با اولویت بالا است، زیرا افزایش قیمت نان در ماه‌های اخیر منبع اصلی نارضایتی در ترکیه بوده است. روسیه همچنین بزرگترین منبع گردشگران ترکیه است و 4.7 میلیون  بازدید کننده آن  19 درصد از کل مسافران این کشور را در سال 2021 تشکیل می دهند. 

با این حال حتی رویکرد کژدار و مریز آنکارا در همراهی با فشارهای غرب علیه روسیه و حفظ کانال‌های ارتباطی با مسکو موجب نشده است تا تنش‌های احتمالی با کرملین کاملاً کنترل شود.

در شرایطی که طی هفته‌های گذشته رسانه‌ها از حملات پهبادهای ترکیه‌ای که در اختیار اوکراین قرار دارد، علیه مواضع ارتش روسیه گزارش‌های متعددی داده‌اند، بویژه غرق شدن کشتی جنگی روسیه که گفته می‌شود توسط این پهبادها شکار شده بود، اخیراً نیز اعلام شد که ترکیه اجازه عبور پروازهای نظامی روسیه به سمت روسیه را نداده است.

همچنین در هفته گذشته در جریان خمپاره‌باران مناطق کردنشین شمال سوریه توسط ارتش ترکیه، شاهدان عینی از هدف قرار گرفتن برخی مناطق در نزدیکی پایگاه نظامی روسیه واقع در روستای المباقر و روستای تل شنان و الدرداره در حومه تل تمر خبر داده‌اند.

کاملاً مشخص است که اردوغان بر اساس راهبرد اوراسیایی خود دنبال هرچه سریعتر تمام شدن بحران میان دو شریک تجاری بزرگ خود است اما هرچقدر که بحران به درازا کشیده شود امکان تداوم بازی بی‌طرفانه آنکارا سختر خواهد شد بویژه که جانت یلن، وزیر خزانه‌داری آمریکا در مورد عواقب تضعیف تحریم‌های روسیه در نشست شورای آتلانتیک یک هفته قبل از نشست سالانه صندوق بین المللی پول و بانک جهانی، به شدت هشدار داد. هشداری که عمدتاً متوجه چین بود، اما ترکیه را نیز نگران کرد.

در این شرایط به نظر می‌رسد که ترکش‌های تنش‌افزایی میان روسیه و ترکیه اول از همه به سوی میدان تحولات سوریه روانه شده است جایی که دو کشور به عنوان دو بازیگر مهم در تحولات یک دهه گذشته سوریه، توافقات متعددی تحت عنوان مناطق عاری از تنش داشته‌اند.

درگیر شدن روسیه با بحران اوکراین و تمرکز نظامی بر این جنگ، که می‌تواند در ادامه به بازگرداندن نیروها و ادوات جنگی از سوریه به روسیه بیانجامد چنانکه خبرهایی تأیید نشده از تخلیه برخی پایگاه‌های نظامی روسیه در سوریه به گوش می‌رسد، امکان فرصت‌طلبی آنکارا برای پیشرویهای نظامی در مناطق شمالی سوریه با هدف ایجاد منطقه حائل مد نظر خود به عمق 30 کیلومتر را بوجود آورده است.

موضوعی که البته از چشم روس‌ها نیز دور نماند به صورتی که ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت خارجه روسیه گفت: ما دلایل وخامت کنونی را در شکست مزمن ترکیه در اجرای تعهداتش ذیل تفاهم نامه سوچی در 17 سپتامبر 2018 و انتقال واحدهای تحت کنترل ترکیه از به اصطلاح مخالفان مسلح میانه رو به شمال شرق سوریه توسط آنکارا می بینیم.
از سوی دیگر، روسیه با حملات هوایی و موشکی به چندین سایت در ادلب به تشدید تنش‌های ترکیه پاسخ داد، اما گروه‌های تروریستی مسلح و نیروهای ترکیه به سرعت کمپ جورین در الغاب در استان حماه را بمباران توپخانه‌ای و موشکی کردند.

مرکز مطالعات جوصور تشدید تنش ها را تلاش ترکیه برای نشان دادن آمادگی برای مقابله با هرگونه فشار نظامی از سوی روسیه دانست که نفوذ آن در شمال شرق سوریه به میزان قابل توجهی کاهش یافته است.

اقداماتی که می‌تواند در هفته‌ها و ماه‌های پیش رو وضعیت جنگی جدیدی در تحولات سوریه ایجاد کند که البته بُعد دیگر آن بهره‌گیری متقابل دولت سوریه و متحدان آن در محور مقاومت؛ اولاً برای توسعه حضور نظامی به مناطقی که ارتش سوریه حضور کمرنگی در آنها داشته است و ثانیاً زمینه‌سازی جبهه آزادسازی کامل مناطق تحت اشغال تروریست‌ها و اشغالگران خارجی بویژه در ادلب، می‌تواند باشد.