پیدا و پنهان تثبیت قیمت ها

گاهی ما فکر می‌کنیم که یک سیاست اقتصادی به سود ماست، اما در حقیقت به ضرر ماست! مثلاً ممکن است وقتی دولت از افزایش قیمت بنزین صحبت می‌کند، همان اقتدا به ذهنمان برسد که اگر قیمت بنزین بالا برود، اگر خودمان ماشین داریم، باید پول سوخت بیشتری بدهیم و اگر از حمل‌و‌نقل عمومی استفاده می‌کنیم، باید کرایه حمل‌و‌نقل بیشتری بدهیم. یا مثلاً وقتی دلار گران می‌شود، نگران می‌شویم که احتمالاً باید از فردا کالا‌های خارجی با کیفیت را با قیمت بیشتری بخریم؛ بنابراین گویا واضح است که دولت خوب، دولتی است که بتواند نرخ ارز و قیمت بنزین را ثابت نگه‌دارد. این در حالی است که اقتصاددانان، چنین فکر نمی‌کنند و معتقدند که ثابت نگه داشتن قیمت این دو، در شرایط تورمی می‌تواند آسیب‌های جدی به سفره و معیشت ما وارد کند و اتفاقاً افزایش تدریجی و همراه با تورم این دو نرخ، به سود ماست.

• ضرر‌های تثبیت
یکی از اقتصاددانانی که به ما مردم تذکر می‌دهد و می‌گوید «همیشه آن چیزی که فکر می‌کنید به نفعتان است، به نفع شما نیست»، دکتر جواد صالحی اصفهانی است. او در دانشگاه هاروارد، دکتری اقتصاد گرفته است و استادتمام اقتصاد در دانشگاه ویرجینیاتک است. وی همچنین سال‌ها مشاور اقتصادی بانک جهانی بوده است و گزارش‌های کارشناسی زیادی برای این نهاد بین‌المللی تهیه کرده است. دکتر صالحی اصفهانی چندی پیش مهمان برنامه‌ی زاویه (شبکه‌ی چهار سیما) بود. ایشان در آن برنامه توضیح داد که اگر ما دست از سیاست تثبیت نرخ ارز و ثابت نگه داشتن قیمت بنزین برداریم، خصوصاً در شرایط تحریمی بهتر می‌توانیم به معیشت طبقات پایین درآمدی کمک کنیم. اما چرا اقتصاددانان، توصیه‌هایی می‌کنند که ما مردم خوشمان می‌آید و فکر می‌کنیم به ضرر ماست؟! در ادامه در مورد آسیب‌های تثبیت طولانی مدت نرخ ارز و قیمت بنزین، توضیح خواهیم داد.

• ماجرای بنزین
در مورد بنزین، باید توجه داشته باشیم که وقتی همه‌ی قیمت‌ها بالا می‌روند و حتی درآمد‌ها نیز بالا می‌روند و فقط قیمت بنزین ثابت باقی می‌ماند، مردم از بنزین بیشتر مصرف می‌کنند. تا جایی که تمام ظرفیت تولید بنزین داخل تمام می‌شود و دولت مجبور می‌شود از خارج کشور بنزین وارد کند و به قیمت ارزان به مردم بدهد؛ یعنی مثلاً بنزینی که برای خودش هر لیتر بیش از ۳۰ هزار تومان تمام می‌شود را به قیمت ۳ هزار تومان به ما بدهد. این رویه اساساً نشدنی است. در مقابل اگر دولت قیمت بنزین را بالا ببرد، تقاضا و مصرف برای آن کاهش می‌یابد؛ بنابراین می‌توانیم بخشی از تولید داخل را نیز صادرات کنیم و با قیمت بیش از ۳۰ هزار تومان در ازای هر لیتر، بفروشیم. در مقابل دولت می‌تواند با پولش برای ایجاد اشتغال در دهه‌های آینده سرمایه‌گذاری کند. طبعاً راه دوم منطقی‌تر است. چون نفت سرمایه‌ی ملی است و نسل‌های آینده هم باید از آن بهره‌مند شوند. این درست نیست که امروز همه‌اش را دود کنیم و چیزی برای توسعه‌ی کشور در آینده باقی نگذاریم.
• آسیب‌های ارز پایین
و، اما نرخ ارز پایین، چه آسیب‌هایی می‌تواند به اقتصاد وارد کند؟! همان‌طور که پیش‌تر گفتیم، نرخ ارز پایین باعث می‌شود ما بتوانیم کالا‌های خارجی بیشتر و با قیمت مناسب‌تر بخریم. اما این ماجرا، روی دیگری هم دارد و آن، این است که در شرایط نرخ ارز پایین، تولید داخلی در مقابل تولید خارجی، توان رقابت ندارد. این‌جور مواقع معمولاً می‌شنویم که: خب تولیدکننده داخلی جنس با کیفیت تولید کند تا از او هم بخریم. این افراد توجه ندارند که اولاً کیفیت بیشتر زمانی به وجود می‌آید که کارخانه، بتواند فروش بیشتر داشته باشد، سود کسب کند و بخشی از آن را صرف تقویت کیفیت کند. در ثانی، به فرض که کیفیت جنس ایرانی، کمی پایین‌تر است. اگر امروز، نرخ ارز پایین باعث بشود خرید ایرانی نیرزد، عملاً وقتی کارگاه‌ها و کارخانه‌ها تعطیل شود، تعداد زیادی از ما ایرانیان نیز شغلمان را از دست می‌دهیم و بنابراین اساساً درآمدی نخواهیم داشت تا با آن بتوانیم حتی جنس خارجی بخریم!

• نم‌نم و سیلاب!
البته کسی ادعا نمی‌کند که نرخ ارز‌های خیلی بالا یا جهش‌های مکرر قیمت دلار مطلوب است. همچنین رشد ناگهانی قیمت هر لیتر بنزین و افزایش دفعی و چند برابری آن به هیچ وجه مطلوب نیست. چنین شوک‌هایی، آسیب‌های جبران ناپذیری به اقتصاد وارد می‌کنند. اما باید توجه داشت که تثبیت قیمت‌های چندساله هم مطلوب و ممکن نیستند. راه حل، افزایش تدریجی همراه با تورم است. می‌توان بارش نم‌نم باران و سیل را برای توضیح بیشتر، مثال زد. باران اگر نم‌نم ببارد، به رشد گیاهان کمک می‌کند، اما اگر سیل‌آسا ببارد و باعث وقوع سیل شود، نه تنها باعث آبیاری باغ‌ها نمی‌شود، بلکه به خانه‌ها و جاده‌ها و ... نیز آسیب می‌زند. افزایش تدریجی نرخ ارز و قیمت بنزین، مشابه باران نم‌نم است. اگر ما از دولت بخواهیم که قیمت‌ها را چندین سال ثابت نگه‌دارد، بالاخره ناچار خواهد شد تن به سیلاب بدهد.