پسابرجام از ۴ منظر فنی

پایگاه رهنما به نقل از بصیرت  ، اخیراً کمیته فرعی در امور امنیتی در کمیته نظارت و اصلاح دولت در مجلس نمایندگان آمریکا جلسه استماعی (نشست کارشناسی) را با حضور صاحب نظران مسائل ایران برگزار کرد. در این جلسه با عنوان "محافظت از آمریکا در برابر توافقی بد: پایان دادن به مشارکت آمریکا در توافق هسته‌ای با ایران" در حوزه‌های مختلف مربوط به توافق هسته‌ای به بحث و تبادل نظر پرداختند و همانطور که از نام جلسه پیداست، قریب به اتفاق اعضا (بجز تنها یک کارشناس) معتقد بودند اقدام آمریکا برای خروج از برجام درست بوده است. فضای کلی جلسه نشان می‌دهد موضوع خروج از برجام و تشدید فشار‌ها علیه ایران در آمریکا –بخصوص در کنگره- حامیان و معتقدان بسیاری دارد. هرچند اغلب انتقاد‌ها سمت و سوی سیاسی داشته و کمتر به محتوای برجام برمی گردد. مسائل مطرح شده حاکی است آمریکایی‌ها انتظار داشته اند برجام بر سایر حوزه‌های رفتاری ایران نیز تاثیر بگذارد و به روندی تسلیمی منجر شود و شاید بتوان گفت: از منظر آنان «روح برجام» چیزی جز این نبوده و برای آنان محقق نشده است.

مهم‌ترین مباحث مطرح شده در این نشست در بعد فنی را می‌توان اینگونه برشمرد؛

۱- توافق یا معاهده؟

یکی از مباحث مهم و پرتکرار در این نشست آن بود که برجام از منظر قوانین آمریکا یک معاهده الزام اور نبود و به لحاظ قانونی ترامپ یا هر رئیس جمهور دیگری، ملزم به پایبندی به آن نیست. کنگره آمریکا –متشکل از سنا و مجلس نمایندگان- از قدرتی بسیار بالا در ساختار سیاسی آمریکا برخوردارند و به راحتی می‌توانند بر توافقات انجام شده میان دولت خود و سایر کشور‌ها تاثییرات جدی بگذراند. با توجه به جو کاملاً ضدایرانی کنگره، متاسفانه تیم مذاکره کننده ایران توجه کافی به جایگاه و نقش مخرب احتمالی کنگره نداشته و در نتیجه راه برای عهدشکنی بدون هزینه کاخ سفید فراهم شده است.

۲- بازرسی تا کجا؟

به دنبال خروج آمریکا از برجام، نگرانی‌های آنان درباره روند برنامه هسته‌ای ایران نیز افزایش یافته است. هرچند این نگرانی را می‌توان در دو سطح ارزیابی کرد؛ جنبه‌ای از آن صرفاً تبلیغاتی و سیاسی به منظور ایجاد پوشش برای چرایی خروج از برجام است. در این سطح ادعا می‌شود ایران به اندازه کافی تحت نظارت نبوده و یا از توافق تخطی کرده و باید نظارت بر آن را افزایش داد. اما جنبه دوم بعد فنی دارد و ناظر به واکنش‌های احتمالی ایران است. آمریکایی‌ها از این منظر دچار هراس جدی هستند و یکی از راه‌های مقابله را افزایش نظارت می‌دانند. برجسته کردن بخش T. توافق و اصرار بر بازرسی از مراکز نظامی در این چارچوب است. آمریکایی‌ها روی اروپا در این مورد حساب ویژه‌ای باز کرده اند.

یک سوال راهبردی مطرح در این بخش آن است که عمق و گستره دسترسی، دامنه جغرافیایی و زمانی این بازرسی‌ها تا کجا باید باشد تا بهانه را از طرف مقابل سلب کند. دقت در طرز فکر آمریکایی‌ها نشان می‌دهد این موضوع هیچ حد یقفی ندارد و حتی چنانچه فرض کنیم بازرسان طی یک دوره معین کل خاک ایران را زیر و رو کرده و به مدرکی دست نیابند، باعث رفع اتهامات ادعایی علیه ایران نخواهد شد. چرا که از نظر امریکایی‌ها ایران ممکن است برخی از فعالیت‌های خود را در کشوری ثالث –مانند کره شمالی- انجام داده باشد یا دهد!

۳- پرونده PMD باز یا بسته؟

آمریکایی‌ها علاقه فراوانی برای مانور دادن روی اسناد ادعایی نتانیاهو درباره فعالیت‌های هسته‌ای ایران دارند. آنان با استناد به همین اسناد ادعایی ایران را به تلاش برای دستیابی به سلاح اتمی متهم می‌کنند. این موضوع نشان می‌دهد برخلاف ادعای دولتمردان کشورمان، پرونده مطلاعات ادعایی هرگز بسته نشده و طرف مقابل هرگاه اراده کند دوباره آن را روی میز می‌گذارد.

۴- پاسخ به ۴ انتقاد از برجام

جیم والش عضو ارشد موسسه مطالعات امنیتی ماساچوست تنها کارشناس موافق برجام در این جلسه بود. وی در بخش اصلی سخنان خود ۴ نقد مخالفان برجام را ذکر کرده و با ذکر دلایل و ازائه شواهد آن‌ها را رد می‌کند. این انتقادات عبارتند از: ۱) ایران به توافق پایبند نیست، ۲) مفاد به اصطلاح "انقضای برجام "یک نقص مهلک است، ۳) آژانس بین المللی انرژی هسته‌ای فاقد قدرت کافی یا اراده کافی برای انجام رژیم راستی آزمایی لازم است و ۴) برجام صرفاً یک توافق است نه یک معاهده.


مشروح مباحث فنی مطرح شده در این نشست عبارتند از:

۱- توافقی که معاهده نبود

- وزارت امور خارجه دولت قبلی در نامه‌ای به مایک پمپئو عضو سابق کنگره اذعان کرد که برجام یک پیمان نیست بلکه یک موافقت نامه اجرایی است و یک سند امضا شده محسوب نمی‌شود. برجام منعکس کننده یک تعهد سیاسی میان ایران و گروه پنج به اضافه یک و اتحادیه اروپاست. این توافق هرگز به عنوان یک پیمان الزام آور به تصویب نرسید، زیرا اکثریت اعضای کنگره از هر دو حزب، از جمله سناتور چاک شومر و اعضای ارشد کمیته امور خارجی مجلس نمایندگان و کمیته روابط خارجی مجلس سنا از حزب دموکرات با آن مخالف بودند. توافق هسته‌ای ایران عملا یک تعهد غیرالزام آور میان رئیس جمهور اوباما و آیت الله خامنه‌ای بود که هیچ تعهدی برای رئیس جمهور بعدی آمریکا تعیین نمی‌کرد.

- این "توافق "، همانطور که رئیس جمهور اوباما تشریح کرد، یک پیمان نبود. این حتی یک موافقت نامه اجرایی نبود. این فقط یک تعهد سیاسی بود. از منظر حقوقی، برجام الزام آور نبود و در هر زمانی مشمول تغییر می‌شد.

- بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، که به برجام ارجاع می‌داد، آمریکا از لحاظ حقوقی ملزم نبود تحریم‌های ایران را لغو کند.

- از جان کری وزیر امور خارجه وقت آمریکا در اواخر ژوئیه ۲۰۱۵ در جلسه استماع کمیته امور خارجی مجلس نمایندگان سوال شد چرا درباره برجام در قالب یک پیمان که برای تصویب به سنا داده شود، مذاکره نشد. پاسخ او این بود: "من چند سالی را صرف این کردم که پیمان‌های بسیاری را از طریق سنای آمریکا به دست آورم، و این از لحاظ فیزیکی غیرممکن شده است.

- در مارس ۲۰۱۵، ۴۷ سناتور آمریکا در نامه‌ای سرگشاده به رهبران ایران نوشتند: ما هرگونه توافق در خصوص برنامه هسته‌ای تسلیحاتی شما را که به تصویب کنگره نرسد چیزی بیش از یک موافقت نامه اجرایی میان رئیس جمهور اوباما و آیت الله خامنه‌ای تلقی نخواهیم کرد. رئیس جمهور بعدی می‌تواند این موافقت نامه اجرایی را با حرکت یک قلم باطل کند و کنگره‌های آینده می‌توانند شرایط توافق را در هر زمان تغییر دهند.

۲- تلاش برای افزایش نظارت

- اطلاعات جدید ضرورت افزایش بازرسی‌های آژانس بین المللی انرژی اتمی در ایران را دوچندان می‌کند، حتی با وجود اینکه برجام رو به افول است. ایران همچنان عضو معاهده منع تکثیر سلاح‌های هسته‌ای است و توافق نامه جامع پادمانی این کشور تهران را ملزم به همکاری با آژانس بین المللی انرژی اتمی برای تعیین اینکه برنامه اش صرفاً صلح آمیز است یا خیر می‌کند. ایران دارای یک الزام قانونی است که به بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی امکان دسترسی به مواد، تجهیزات، اسناد و پرسنل حاضر در سایت‌ها را فراهم کند تا مسائل اساسی درباره ابعاد نظامی فعالیت‌های هسته‌ای گذشته اش حل و فصل شود. اگر ایران از انجام این کار سر باز زند آنگاه الزامات پادمانی را نقض کرده است. همان طور که پیشتر گفته شد، آژانس بین المللی انرژی اتمی ظاهراً مصمم‌تر شده تا ناتوانی خود در انجام بازرسی از سایت‌های نظامی را بهبود بخشد.

- باید انتظار داشته باشیم گروه E۳ نقش مهمی در تضمین افزایش بازرسی‌ها در ایران بر اساس برجام ایفا کنند. حفظ برجام نباید به بهانه‌ای تبدیل شود که به ایران اجازه دهد از پایبندی خود دست بکشد و به بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی اجازه دسترسی به سایت‌های نظامی یا اجرای مؤثر بخش T. برجام را ندهد.

- اطلاعات جدید عبارتند از: تعداد و حجم (کیلو تُن) سلاح‌های هسته‌ای که ایران به دنبال آن بوده است، مکان سایت‌های آزمایش سلاح‌های هسته‌ای برنامه ریزی شده، سایر سایت‌ها و فعالیت‌های مرتبط با سلاح‌های هسته ای، کار متالوژی صورت گرفته روی اورانیوم، فعالیت‌های غنی سازی اورانیوم در سطح نظامی، تجهیزات اضافی که ایران باید بر اساس بخش T. برجام آن‌ها را امروز اعلام کند، اطلاعات درباره محاسبات، و شبیه سازی‌هایی که به صورت ویدیو وجود دارد. این اطلاعات جدید قطعات گمشده کلیدی زیادی از معمای برنامه تسلیحات هسته‌ای گذشته و احتمالاً کنونی ایران را به دست می‌دهد.

- سوال اینجا مطرح می‌شود آیا کره شمالی فضایی را در اختیار دانشمندان ایرانی نمی‌گذارد که اگر در ایران می‌بود بازرسان باید از آنجا دیدن می‌کردند. در یک چنین سناریویی برجام هیچ گونه بازرسی و تایید تعهدات را فراهم نمی‌آورد.

۳- پرونده PMD باز یا بسته؟

- اطلاعات جدیدی که از آرشیو هسته‌ای ایران به دست آمده است بیانگر آن است که آژانس بین المللی انرژی اتمی باید تلاش‌های خود برای دستیابی به عمق فعالیت‌های نظامی هسته‌ای گذشته ایران را دوچندان کند و شرح کاملی از آن‌ها ارائه دهد تا این اطمینان حاصل شود که تلاش‌های ایران برای دستیابی به سلاح هسته‌ای متوقف شده است. آژانس بین المللی انرژی اتمی می‌تواند با شناسایی سایت‌ها و افراد بیشتر خواستار دسترسی بیشتر در ایران شود؛ این بار آژانس بین المللی انرژی اتمی توجیه بهتری برای درخواست خود دارد. اگر ایران از این کار سر باز بزند، آنگاه تعهدات پادمانی خود و همچنین برجام را نقض کرده است.

۴- پاسخ به ۴ انتقاد از برجام

جیم والش عضو ارشد موسسه مطالعات امنیتی ماساچوست (تن‌ها موافق برجام در این جلسه):

اخیراً، با تصمیم دولت مبنی بر خروج از برجام و ضرورت دفاع از این اقدامش در برابر انتقادات گسترده، چند مورد از ادعا‌های مربوط به تکثیر بار دیگر مطرح شده است. این انتقادات عبارتند از: ۱) ایران به توافق پایبند نیست، ۲) مفاد به اصطلاح "انقضای برجام "یک نقص مهلک است، ۳) آژانس بین المللی انرژی هسته‌ای فاقد قدرت کافی یا اراده کافی برای انجام رژیم راستی آزمایی لازم است و ۴) برجام صرفاً یک توافق است نه یک معاهده.

اجازه دهید بر بررسی هر یک از این ادعا‌ها بپردازیم:

بحث پایبندی

اجماع کلی وجود دارد که ایران به برجام پایبند است. مقامات وزارت دفاع، وزارت امور خارجه و جامعه اطلاعاتی آمریکا در جلسات استماع خود در کنگره آمریکا اعلام کردند که ایران به تعهدات هسته‌ای خود بر اساس برجام پایبند است. در واقع، دولت بر اساس قانون متعهد است بر اساس "قانون بازنگری در توافق هسته‌ای ایران مصوب ۲۰۱۵ "در مورد پایبندی ایران به توافق هسته‌ای به کنگره گزارش دهد. در ماه آوریل امسال، یک ماه قبل از تصمیم رئیس جمهور، وزارت امور خارجه آمریکا اعلام کرد: "... در سه مورد در طول دوره گزارش، وزیر امور خارجه به کنگره تأیید کرد که: ایران به طور شفاف، به شکل قابل راستی آزمایی و به طور کامل برجام را اجرا می‌کند؛ ایران نقض فاحشی در مورد برجام انجام نداده است؛ ایران هیچ اقدامی در طول دوره گزارش از جمله فعالیت‌های مخفیانه انجام نداده است ... این یافته با ده‌ها گزارش آژانس بین المللی انرژی اتمی در مورد برنامه هسته‌ای ایران و همچنین با ارزیابی‌های انگلیس، فرانسه و آلمان مطابقت دارد. ایهود باراک نخست وزیر سابق اسرائیل تأکید دارد که ایران به شکل کامل نظام‌مند به توافق پایبند بوده است.

برخی از منتقدان با استناد به نشست خبری و ادعای بنیامین نتانیاهو نخست وزیر اسرائیل در ماه مه ۲۰۱۸ – چند روز قبل از اعلام تصمیم ترامپ – می‌گویند که آرشیو اسناد هسته‌ای ایران ثابت می‌کند که ایران دروغ گفته است. دَنی یاتوم، رئیس سابق موساد گفت: "هیچ دود جدیدی از تفنگ بیرون نمی‌آید. سال‌ها قبل دود از تفنگ بیرون آمد. این اطلاعات زمانی از دود تفنگ حکایت داشته و امروز بی ربط هستند. "ژنرال گیلاد، رئیس سابق بخش تحقیقات اطلاعات ارتش اسرائیل خاطرنشان کرد که اطلاعات به دست آمده در واقع ثابت نمی‌کند که ایران برجام را نقض کرده است. باراک گفت: "... این یک دستاورد اطلاعاتی قابل توجه است ... و مطالب زیادی وجود داشت، اما چیز جدیدی وجود نداشت. چیز مهمی در مورد آنچه که ایرانی‌ها انجام دادند و آنچه که انجام ندادند و سرویس‌های اطلاعاتی از آن بی خبر بودند وجود نداشت. هیچ چیز جدیدی وجود نداشت. شایان ذکر است که اسرائیل به واشنگتن در مورد آرشیو اطلاعات در ماه ژانویه خبر داده بود. با وجود این هیچ تغییری در ارزیابی‌های آمریکا در مورد پایبندی ایران وجود نداشت.

مفاد مربوط به انقضای برجام

بسیاری از توافقنامه‌های کنترل تسلیحات و منع تکثیر هسته‌ای پس از یک دوره مشخص منقضی می‌شوند و اگر توسط امضاکنندگان تمدید نشوند از بین می‌روند، مثلاً معاهده استارت جدید میان آمریکا و روسیه و نسخه اولیه معاهده "ان پی تی ". برجام در آینده به پایان نمی‌رسید هرچند که برخی از مفاد آن به مرور زمان از بین می‌روند. با وجود این، تعهدات ایران و برخی از اقدامات این کشور منجر به تعهدات همیشگی خواهد شد. ایران متعهد شده است برای همیشه از خیر سلاح هسته‌ای بگذرد. پروتکل الحاقی نیز پابرجاست. ایران قلب رآکتور آب سنگین اراک را از بین برد و در نتیجه در آینده باید رآکتور جدیدی بسازد – و این کار بزرگ و محسوسی است که چندین سال زمان می‌برد.

اما نکته اساسی‌تر این است که استدلال مربوط به بند‌های انقضای برجام بی معناست. این استدلال می‌گوید در پایان ده یا پانزده سال، محدودیت‌های مهم رفتار ایران برداشته خواهد شد و زمانی که این اتفاق بیفتد رویداد‌های تلخی رخ می‌دهد؛ بنابراین حال با این تصمیم رئیس جمهور ما به نقطه‌ای رسیده ایم که به جای ۱۵ سال، "فوراً "این اتفاق خواهد افتاد. تصور کنید که من نزد پزشک رفته ام و به او می‌گویم یک بیماری دارم که جانم را تهدید می‌کند. پزشک به من می‌گوید: "من قرصی دارم که می‌تواند جان شما را به مدت ۱۵ سال نجات دهد، اما از آنجا که این همیشگی نیست، من قصد ندارم آن را به شما بدهم. "شما از نزد چنین پزشکی فوراً خارج می‌شوید.

دسترسی و راستی آزمایی شدید

برخی گفته اند که آژانس بین المللی انرژی اتمی فاقد توانایی یا اراده برای انجام بازرسی هاست. همانطور که مونیز وزیر سابق انرژی می‌گوید برجام "سخت‌ترین رژیم بازرسی در دنیا "را در اختیار ما قرار داده و "این توافق چیزی است که به بازرسان بین المللی ابزار‌های لازم برای رفتن به هر جایی در ایران را می‌دهد. "خود آژانس بین المللی انرژی اتمی – برخلاف ادعا‌های منتقدان توافق – گزارش داده است که بازرسی‌ها را بر اساس پروتکل الحاقی انجام داده است. بر اساس گزارش آژانس بین المللی انرژی اتمی، "آژانس بین المللی انرژی اتمی ... دسترسی‌های محکمی بر اساس پروتکل الحاقی به تمامی سایت‌ها و اماکنی که بازدید از آن‌ها ضروری بوده داشته است .... "به علاوه، پروتکل الحاقی به آژانس بین المللی انرژی اتمی این اختیار را می‌دهد که به سایت‌های نظامی نیز سر بزند، البته اگر به این باور رسیده باشد که مواد یا فعالیت‌های ممنوع در آن سایت‌ها وجود دارد. آنچه که مجاز نیست بازدید‌های اکتشافی به دستور و میل دولت عضو است.

آژانس بین المللی انرژی اتمی در گزارش خود می‌گوید به همه سایت‌ها دسترسی داشته است، اما ایران باید "همکاری به موقع‌تر و فعالانه تری "داشته باشد. این موضوع بیانگر ارزش و کارآمدی راستی آزمایی‌های آژانس بین المللی انرژی اتمی است. اگر آژانس بین المللی انرژی اتمی دسترسی خود به تأسیسات تولید سانتریفیوژ را از دست بدهد یا سایر مفاد مرتبط با برجام و نه تعهدات کلی پادمانی یا مسئولیت‌های الزام آور بر اساس پروتکل الحاقی رعایت نشوند، آنگاه دنیا کمتر در مورد برنامه هسته‌ای ایران مطلع خواهد شد. به علاوه، دشوار خواهد بود به طور علنی از ایران بخواهیم در مورد رفتارش یا حتی تعارضاتش در شرح ماجرا توضیح دهد.

برجام صرفاً یک توافقنامه است و نه یک معاهده

این دیدگاه که برجام صرفاً یک توافقنامه است و در نتیجه حائز اهمیت نیست دیدگاهی غلط و فاقد منطق است. برجام یک توافقنامه چندجانبه میان دولت‌های مستقل است؛ برجام همچنین تحت حمایت قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل قرار دارد و در نتیجه تحت پوشش قوانین بین المللی است. به طور یقین، این دیدگاه انگلیس، فرانسه، آلمان و سایر طرف‌های توافق هسته‌ای ایران و همچنین سایر کشور‌های عضو سازمان ملل است.

به علاوه، این دیدگاه که یک توافق یک معاهده نیست و در نتیجه مهم یا موثر نیست دیدگاهی فاقد اعتبار است. دولت آمریکا دهه هاست که از چنین توافقنامه‌هایی برای حل تمامی انواع مشکلات استفاده کرده است. برای مثال، در حوزه منع تکثیر، "ابتکار امنیت تکثیر" (پی اس آی) به طور داوطلبانه به عنوان یک توافقنامه چندجانبه به دست آمد.

پیامد‌های منفی نقض توافق برای امنیت ملی آمریکا و جایگاه آمریکا در دنیا

الف) این تصمیم، تصمیمی سنجیده نبود و هیچ راهبردی در اختیار آمریکا قرار نمی‌دهد و آمریکا را برای آنچه که بعداً اتفاق می‌افتد آماده نمی‌کند.

ب) لغو برجام خطر تکثیر هسته‌ای در خاورمیانه را افزایش می‌دهد

ج) افزایش خطر جنگ

د) تضعیف ائتلاف با اروپایی‌ها