آیا قطر باز هم فرشتۀ نجات اردوغان خواهد شد؟

در شرایطی که رجب طیب اردوغان و ترکیه، بحرانی‌ترین وضعیت اقتصادی این کشور در تمامی سال‌های بعد از به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه را تجربه می‌کنند، به نظر می‌رسد بار دیگر رئیس‌جمهور ترکیه امید‌های خود را به حوزه خلیج فارس با تمرکز بر کشور قطر معطوف کرده است. هم اکنون ارزش پول ملی ترکیه به نرخ تاریخی ۱۳.۷۲ لیر در برابر هر یک دلار آمریکا کاهش پیدا کرده است و همین امر زنگ خطر‌ها را برای رئیس حزب عدالت و توسعه به صدا درآورده است.

در چنین وضعیتی به نظر می‌رسد اردوغان برای نجات خود از بحران بزرگ اقتصادی، مجددا دست یاری را به سوی کشور قطر به عنوان یک حکومت اخوانی نزدیک به خود دراز کرده است. در همین راستا شاهد هستیم که اردوغان در جریان سفری دو روزه در زو‌های ۶ و ۷ دسامبر ۲۰۲۱ (۱۵ و ۱۶ آذر ۱۴۰۰) برای دیدار با مقام‌های سیاسی قطری، به دوجه سفر کرده است. با این حال اکنون این مساله جدی پیش‌روی پژوهشگران و ناظران اقتصاد سیاسی قرار گرفته که آیا همیاری‌های مالی‌ای که احتمالا از سوی دولت قطر برای اردوغان ارسال خواهد شد، همانند چند سال گذشته می‌تواند او را از بحران خارج کند؟



سقوط تاریخی لیر و نیاز اردوغان به جراحی شتاب‌زده

حزب عدالت وتوسعه طی تمامی سال‌های بعد از ۲۰۰۲ با ثبت موفقیت‌های حیرت انگیز در زمینه اقتصادی، توانست بخشی بزرگ از آرای شهروندان ترکیه را به سوی خود جلب کند. همین موضوع موجب شد که اقتصاد به ابزار اصلی موفقیت‌های دومینوار اردوغان و حزب عدالت و توسعه در انتخابات پارلمانی و ریاست جمهوری تبدیل شود. اما اکنون به نظر می‌رسد سقوط دومینوار ارزش لیر در ترکیه به چالش بزرگ او برای باقی ماندن در قدرت تبدیل شده است؛ به‌گونه‌ای که در چند هفته اخیر جمعیتی قابل توجه از شهروندان ترک در اطراف کاخ مجلل رجب طیب اردوغان خواهان استعفای او بوده و خواب را از چشمان‌اش گرفته‌اند.

سقوط تاریخی ارزش لیر ترکیه در مرحله جدید، پس از سخنرانی اردوغان پیرامون کاهش نرخ بهره و عملی شدن اظهارات دستوری او توسط بانک مرکزی اتفاق افتاد. در شرایطی که بانک مرکزی ترکیه تمرکز خود را به نرخ یک دلار در کانال ۱۰ لیر متمرکز کرده بود، در ۱۹ نوامبر ۲۰۲۱ (۲۸ آبان ۱۴۰۰) اولین پیک بزرگ سقوز ارزش لیر اتفاق افتاد و هر دلار با ۶.۱۴ درصد افزایش به ۱۱.۱۱۸ لیر رسید. این موضوع طی چند هفته اخیر نیز تشدید شد و سقوط ارزش لیر به نقطه ۱۳.۹ در برابر هر دلار آمریکا رسید.

در کشاکش بحران همچنین نرخ تورم نزدیک به ۲۰ درصدی و بی‌ثباتی در تصمیمات اقتصادی سران حزب عدالت و توسعه، بیش از هر زمان دیگری ترکیه را با مساله مهم احتمال خروج سرمایه‌های خارجی مواجه کرده است. در چند سال گذشته، نرخ تورم بالای ۱۵ درصد ترکیه سرمایه‌گذاران خارجی را نسبت به سرمایه‌گذاری در این کشور دچار تعلل کرده بود. در این میان نرخ بهره ۱۹ درصدی در ترکیه باعث جذب سرمایه‌گذاران خارجی در این کشور شده بود، اما کاهش این نرخ به ۱۵ درصد به نظر می‌رسد فرار سرمایه‌گذاران خارجی را به همراه داشت. مجموع این شرایط موجب شده که بیش از هر زمان دیگری اردوغان نیازمند جراحی فوری اقتصاد ترکیه یا دریافت اضطراری کمک مالی باشد.



امید ویژه اردوغان به دریچه نجات حوزه خلیج فارس

رجب طیب اردوغان در چند سال گذشته فارغ از کشور قطر، سطحی قابل تامل از تنش‌ها را با کشور‌های عربی حوزه خلیج فارس، به ویژه کشور‌های امارات و عربستان داشته است، اما اکنون به نظر می‌رسد او برای خروج از باتلاق اقتصادی، دست یاری را به سوی کشور‌های خلیج فراس دراز کرده است. هر چند در وضعیت جدید بیش از دیگر کشورها، سفر اردوغان به قطر مورد توجه قرار گرفته، اما باید توجه داشت که پیش از این، در ۲۴ نوامبر ۲۰۲۱ (۳ آبان ۱۴۰۰)، رئیس جمهور ترکیه از محمد بن زاید، ولیعهد امارات متحده عربی در آنکارا استقبال کرده بود. همزمان با این سفر ناظران سیاسی و اقتصادی پیشنهاد سابق بن زاید برای سرمایه‌گذاری ۱۰۰ میلیارد دلاری در ترکیه در اوایل سال جاری را برجسته کرده بودند.. همچنین، بنا بر اعلام رسانه‌ها در ابتدای سال جاری میلادی –یعنی ۱۰ ماه قبل- ولیعهد امارات سرمایه‌گذاری حداقل ۱۰ و حداکثر ۱۰۰ میلیارد دلاری را به اردوغان پیشنهاد کرده و در شرایط بحرانی کنونی، به نظر می‌رسید اردوغان دعوت از بن زاید را در همین راستا اجرایی کرده بود.

افزون بر این، در جریان سفر اخیر اردوغان به قطر شاهد سفر همزمان محمد بن سلمان ولیعهد عربستان به قطر نیز خواهیم بود. هر چند وزارت خارجه قطر این همزمانی را تصادفی اعلام کرده، اما بدون تردید، برنامه‌ریزی سفر اردوغان به دوجه از سوی وزارت خارجه ترکیه در جریان سفر منطقه‌ای و چند روزه ولیعهد عربستان به کشور‌های عربی به ویزه قطر نمی‌تواند اتفاقی باشد. تمامی شواهد نشان‌گر آن هستند که پس از قطر و امارات، احتمالا در هفته‌های آینده اردوغان واپسین امید خود را در راستا حل بحران اقتصادی در سفر به ریاض یا دعوت از محمد بن سلمان برای سفر به ترکیه مورد آزمون قرار می‌دهد.



قطر و باتلاق اقتصادی اردوغان

بدون تردید، همانند چند سال گذشته کشور قطر کانون اصلی امیدواری رجب طیب اردوغان برای فرار از بحران مال و اقتصادی است. او به وضوح نسبت به این امر واقف است که تداوم وضعیت کنونی به معنای شکست او در انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۲۳ خواهد بود لذا تلاش دارد مجددا با حمایت خاندان آل ثانی، از وضعیت کنونی نجات پیدا کند.

مهم‌ترین نمود این ماجرا در گذشته به اوج بحران ارزی ترکیه در سال ۲۰۱۸ باز می‌گردد که قطری‌ها با سرمایه‌گذاری ۱۵ میلیارد دلاری به کمک متحد خود شتافتند.

همچنین، طی سه سال گذشته امیر دوحه با سرمایه‌گذاری در بانک‌ها، املاک و مستغلات و هتل‌داری ترکیه به نوعی نسبت به اردوغان ادای دین کرده و نقشی مهم را در نجات او از بحران اقتصادی داشته است. در سطحی دیگر از ابتدای سال جاری میلادی (۲۰۲۱) و همزمان با شیوع کرونا، ذخایر ارزی ترکیه ۱۷ میلیارد دلار کاهش یافته بود؛ به‌گونه‌ای که ذخایر ارزی بانک مرکزی ترکیه به ۸۹.۲ میلیارد دلار رسید و نرخ ارز این کشور در اواخر ماه می‌و اوایل ژوئن به شدت افت کرده بود. در چنین وضعیتی که آنکارا به شدت نیازمند کمک قطری‌ها بود، توافقنامه‌ای برای سه برابر شدن سقف تبادلات ارزی و بانکی ترکیه با قطر و افزایش آن به ۱۵ میلیارد دلار منعقد شد.

در شرایط کنونی نیز به نظر می‎‌رسد اردوغان در جریان سفر به دوحه، همچنان امیدوار است کشور قطر در مقام متحد و دوست ترکیه در ادامه بحران‌های ناشی ازسقوط ارزش پول ملی این کشور باقی بماند. در مقابل نیز به نظر می‌رسد قطری‌ها انتظار دارند که همچنان ترکیه به پشتیبانی سیاسی و لجستیکی خود از دوحه در میان بحران‌های سیاسی حوزه خلیج فارس ادامه بدهد.