ایران در راه دستیابی به دورترین مدار زمین

جلسه شورای عالی فضایی بالاخره پس از یازده سال با حضور رئیس‌جمهور تشکیل شد؛ شورایی که قرار بود سالی دو بار با حضور بالاترین مقام اجرایی کشور تشکیل شود، آخرین بار در سال ۱۳۸۹ تشکیل جلسه داده بود و خبری از آن نبود تا اینکه در دولت سیزدهم، بالاخره این طلسم شکسته شد و آقای رئیسی پس از بازدید از نمایشگاه دستاورد‌های فضایی ایران، در جلسه شورای عالی فضای مجازی شرکت کرد و البته هم در جریان روند پیشرفت‌ها قرار گرفت و هم دستور داد تا سال ۱۴۰۴ بتوانیم به مدار «ژئو» برسیم.
طبق مصوبه هیأت وزیران «شورای عالی فضایی» برای سیاستگذاری استفاده از فناوری‌های فضایی و ایجاد هماهنگی‌های لازم میان تمامی دستگاه‌های ذی‌ربط، باید حداقل ۲ بار در سال به ریاست رئیس جمهور تشکیل شود؛ این شورا بر اساس ماموریت‌هایی که دارد باید برنامه‌های بلندمدت و میان‌مدت در بخش فضایی کشور تصویب کند و باید درباره استفاده صلح‌آمیز از فضای‌ماورای جو، تعیین مواضع دولت جمهوری اسلامی ایران در مجامع بین‌المللی، سیاست‌گذاری ساخت، پرتاب و استفاده از ماهواره‌های ملی و تحقیقاتی، ایجاد هماهنگی میان دستگاه‌های ذی‌ربط، هدایت و حمایت از فعالیت‌های بخش خصوصی در امر استفاده بهینه از فضا و نیز خط مشی همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی در مسائل فضایی تصمیم‌گیری و سیاستگذاری کند.
حالا در اولین جلسه شورای عالی فضایی که پس از ۱۱ سال تشکیل شده، رئیس جمهور خواستار تغییر در برنامه‌های فضایی کشور و تسریع در اجرای این برنامه‌ها برای استفاده از صنعت فضایی در رفع مشکلات بخش صنعت و کشاورزی شده است. آنگونه که زارع پور، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات از اولین جلسه شورای عالی فضای مجازی روایت کرده، هدف گذاری نهایی ایران دسترسی به مدار ۳۶ هزار کیلومتری در افق ده ساله بوده که رئیس‌جمهور از وزیر مربوطه درخواست کرده تا این برنامه‌ریزی به گونه‌ای تغییر یابد که در افق ۱۴۰۴ ما بتوانیم به مدار ژئو (مدار بالای زمین) دست پیدا کنیم. اما این مدار کجاست و چرا رسیدن به این مدار مهم است؟

• مدار ژئو کجاست؟
مدار‌های زمین به سه دسته کلی مدار پایینی زمین یا لئو (LEO: Low Earth Orbit)، مدار میانی یا مئو (MEO: Medium Earth Orbit) و مدار زمین آهنگ یا ژئو (Geosynchronous Orbit) تقسیم می‌شوند. ماهواره‌های مدار لئو در فاصله نسبتاً کمی از سطح زمین قرار دارند و بیشترین ارتفاع این نوع ماهواره‌ها از سطح زمین بین ۲۰۰ تا ۲۰۰۰ کیلومتر از سطح زمین است و زمان یک دور چرخش ماهواره‌هایی که در این مدار قرار دارند به دور زمین حدود ۹۰ دقیقه است. در این مدار معمولا ماهواره‌های سنجشی، هواشناسی و برخی ماهواره‌های جاسوسی قرار دارند. ایران در بهمن‌ماه ۱۳۸۷ توانست با ماهواره‌بر بومی خود (سفیر امید) ماهواره بومی (امید) را در مدار لئو قرار دهد.
مدار میانی یا مئو نیز فاصله میان مدار لئو (۲۰۰۰ کیلومتر) و مدار ژئو (۳۶۰۰۰ کیلومتر) از سطح زمین را پوشش می‌دهد که اغلب ماهواره‌های سامانه‌های موقعیت‌یاب در جهان در این مدار قرار دارند.
اما مهمترین مدار که دستیابی به آن نیازمند دانش و توان فنی کشور‌های صاحب چرخه فضایی است، مدار ژئو یا مدار زمین آهنگ یا ژئوسنکرون است. این مدار در فاصله ۳۶ هزار کیلومتری از سطح زمین و زاویه صفر درجه نسبت به خط استوا قرار دارد که اگر جسمی مانند ماهواره در این مدار قرار بگیرد، سرعت چرخش آن به دور زمین با سرعت چرخش زمین برابر خواهد بود، یعنی ماهواره نیز سرعتی معادل سرعت زمین خواهد داشت و هر دور مداری آن معادل ۲۴ ساعت خواهد بود. از جمله مزیت‌های قرار گرفتن ماهواره در این مدار این است که ماهواره همواره در یک نقطه مشخص در آسمان قرار دارد و برای دریافت سیگنال از ماهواره نیازی به ایستگاه‌های گیرنده سیار وجود نخواهد داشت.
• چرا فناوری فضایی مهم است؟
فناوری فضایی و ماهواره یک فناوری روبه رشد است که علاوه بر اقتدار علمی برای کشورها، در حوزه ارزش افزوده اقتصادی نیز می‌تواند آورده خوبی برای کشور‌های دارای این فناوری به حساب آید. این فناوری به حدی از نظر اقتصادی دارای اهمیت است که در حال حاضر ایلان ماسک که جزو ثروتمندترین افراد کره زمین شناخته می‌شود، تمامی سرمایه‌گذاری خود را متوجه توسعه فناوری اینترنت ماهواره‌ای با استفاده از ارسال گسترده ماهوار‌های کوچک به مدار لئو کرده است. علاوه بر این؛ صنعت ماهواره شامل رسانه‌ها و ارتباطات ماهواره ای، ماهواره‌های تحقیقاتی، ماهواره‌های مخابراتی، تلویزیون‌های ماهواره‌ای، دیش‌های ماهواره‌ای و... می‌شود و باعث شده تا سرمایه‌گذاری زیادی هم از سوی دولت‌ها و هم بخش‌های خصوصی در این موضوعات انجام شود. شاید کمتر کسی باشد که امروز از فوائد ماهواره‌ها بر توسعه کشاورزی ناآگاه باشد یا نداند که ماهواره‌های مخابراتی چه تاثیر شگرفی بر ارتباط در دنیای امروز دارند.
در حال حاضر ایران توانایی و دانش رسیدن به مدار‌های پایین مانند لئو را دارد، برای رسیدن به مدار ژئو، به توسعه بیشتر دانش فضایی، به خصوص در حوزه پایگاه پرتاب و ماهواره‌بر نیاز است؛ در همین راستا، قرار است تا پایگاه فضایی چابهار، پس از پایگاه فضایی سمنان، به عنوان دومین پایگاه فضایی کشور راه‌اندازی و توسعه یابد. پایگاه چابهار از آنجایی دارای اهمیت است که نزدیک خط استوا بوده و در شرایطی که مدار ژئو کاملاً بر خط استوا منطبق است، ارسال ماهواره‌ها از این منطقه می‌تواند نتیجه مطلوب‌تری را به همراه داشته باشد. در کنار اینها، توسعه ماهواره‌بر‌ها پس از سفیر، سیمرغ و سریر به نسل چهارم آن‌ها که ماهواره‌بر سروش است، می‌تواند ایران را در دستیابی به مدار ژئو همراهی کند.
توسعه صنعت فضایی، به خصوص در سال‌های اخیر، که با کم توجهی دولتمردان مواجه شده بود، حالا قرار است در مسیر جدیدی دنبال شود و رسیدن به اهداف بلند بخش مهمی از این مسیر را تشکیل می‌دهد.