زمینه‌ها و دلایل اعتراضات بزرگ دانشجویی در اقلیم کردستان عراق

در چند روز گذشته، پس از آغاز برگزاری تجمعات دانشجویان در استان سلیمانیه موجی از التهاب و شورش خیابانی اقلیم کردستان عراق را در برگرفته است. این تظاهرات در ابتدای امرتنها در استان سلیمانیه بود اما تجمعات دانشجویان اقلیم کردستان در اعتراض به ادامه قطع کمک هزینه تحصیلی در 23 نوامبر 2021 (2 آذر 1400) –دیروز- به استان اربیل نیز کشیده شد. در واقع، این تظاهرات در شهرهای مناطق سلیمانیه، حلبچه، گرمیان و راپرین برپا شده بود اما دیروز به اربیل و کویه و سوران نیز گسترش یافت.

دانشجویان خشمگین اقلیم کردستان عراق در جریان برگزاری تجمعات خود راه‌های ارتباطی اصلی در برخی شهرها را مسدود کرده و مانع از تردد خودروها شده اند، از جمله راه تاسلوجه در سلیمانیه و راه سلیمانیه به کرکوک و راه اصلی اربیل و راه پنجوین به کلار از سوی دانشجویان مسدود شده است. همچنین، در خشونت‌آمیزترین اقدام دفتر تشکیلات اتحادیه میهنی کردستان در سلیمانیه به آتش کشیده شده است.

در سوی دیگر غائله در مواجهه با اعتراضات دانشجویان نیروهای امنیتی سلیمانیه نیز برخورد نسبتا خشونت‌آمیز داشته و طی روزهای گذشته نیروهای آسایش (نیروهای امنیت داخلی اقلیم) نیز از گاز اشک‌آور و باتوم برای متفرق کردن دانشجویان و باز کردن مسیرهای بسته شده در سلیمانیه استفاده کردند. با این اوصاف، اکنون این مساله قابل طرح است که زمینه‌های برگزاری اعتراضات در اقلیم چه بوده و آیا محدود کردن خواسته‌ها به مسائل مالی می‌تواند پاسخ‌گوی موج اعتراضات باشد؟

سابقه و زمینه‌های اعتراض دانشجویان

اعتراضات دانشجویان در اقلیم کردستان عراق، شاید در ظاهر امر در ارتباط با تداوم قطع کمک هزینه تحصیلی باشد اما واقعیت امر این است تجمعات اخیر را می‌توان در بستر تحولات اقلیم در سال‌های بعد از 2003 و سابقه‌های گذشته اعتراضات در این منطقه فدرال مورد بررسی قرار داد. اقلیم کردستان در سال‌های بعد از 2003، یعنی پس از سقوط حکومت صدام حسین و پس از ایجاد نظام سیاسی فدرال در عراق، به سطحی قابل توجه از منابع مالی دست پیدا کردند. حکمرانان اقلیم که متشکل از دو حزب حاکم دموکرات کردستان عراق و اتحادیه میهنی کردستان بودند، در وضعیت بعد از 2003 از این منابع برای پرداخت حقوق و ایجاد یک بوروکراسی وابسته به خود بهره گرفتند اما در این میان فساد مالی دو خانواده بزرگ اقلیم یعنی بارزانی‌ها و طالبانی‌ها و نزدیکانشان در احزاب دموکرات و اتحادیه، بتدریج زمینه‌ساز نارضایتی شهروندان اقلیم را به همراه داشت.

در نتیجه این وضعیت، در سال 2009 اولین اعتراضات بزرگ در اقلیم کردستان برپا شد که هدف و شعار اصلی آن مقابله با فساد و انجام اصلاحات در حکومت بود. در سال‌های بعد از 2009 نیز در مقاطع مختلف همچنان نارضایتی از حکومت در قالب برگزاری تجمعات مختلف ادامه پیدا کرد اما بعد از قطع بودجه اربیل از سوی دولت مرکزی بغداد در اواخر سال 2013 به دلیل بدعهدی حاکمان اقلیم در پرداخت فروش نفت در مناطق خود، زمینه‌ نارضایتی از عملکرد حکومت بیش از بیش افزایش پیدا کرد. به گونه‌ای در سال‌های بعد از 2014 در چندین نوبت شهروندان اقلیم کردستان در استان سلیمانیه تظاهرات بزرگی را نسبت به عدم پرداخت حقوق و فساد فراگیر شده در ساختار کلان جامعه برپا کردند.

مجموع این رخدادها، که با بحران مالی حکومت و تداوم رانت‌های حزبی هم‌راستا شدند، مجموعه‌ای از نارضایتی انباشته شده را در اقلیم کردستان ایجاد کرد که اکنون تبلور آن در شکل‌گیری جنبش دانشجویی در شهرهای مختلف شمال عراق قابل مشاهده است. توجه به این مساله ضروری است که اعتراضات دانشجویان اقلیم کردستان در بستری از نارضایتی انباشته شده برگزار می‌شود و دلیل به خشونت کشیده شدن آن را نیز می‌توان در همین زمینه جستجو کرد.

گذار معترضان از مسائل مالی به مشروعیت حکومت اقلیم

هر چند در ظاهر امر تجمعات اخیر دانشجویان به دلیل عدم پرداخت کمک هزینه تحصیلی است اما چنین برداشتی بیشتر ناشی از دیدگاه دو حزب حاکم اتحادیه میهنی کردستان و حزب دموکرات کردستان عراق است. این دو حزب تلاش می‌کنند که خواسته معترضان را به کمک هزینه تحصیلی تقلیل دهند؛ این در شرایطی است که دانشجویان معترض اساس کارآمدی و مشروعیت حکومت را هدف گرفته‌اند.

دانشجویان معترض که از ناکارآمدی حکومت و نبود آینده شغلی پس از فارغ التحصیلی در دانشگاهها به ستوه آمده‌اند، به این باور رسیده‌اند که حکومت حزبی و تداوم نظام دو اداره‌ایی در اقلیم کردستان عراق، عملا موجب تکرار دومینوی بحران و ناکارآمدی در این منطقه خواهد شد. وعده‌های حکومت نیز برای سرپوش گذاشتن به ناکارآمدی خود نیز تأثیری نداشته و بحران اقتصادی در اقلیم همچنان روند روبه رشدی را طی می‌کند. در چنین شرایطی به نظر می‌رسد اعتراضات دانشجویان به عدم پرداخت کمک هزینه تحصیلی، می‌تواند در ادامه به همنوایی و پیوستن دیگر اقشار مردم ناراضی از شرایط ید اقتصادی سالهای اخیر به اعتراضات و به چالش کشیدن کلیت ساختار و نظام سیاسی مبتنی بر عشیره‌گرایی حزبی بیانجامد.