ایران و ظرفیت‌های ابتکار کمربند و راه

سال ۲۰۱۳ بود که دولت چین رسما طرح ابتکاری «ابتکار کمربند و راه (BRI)» را کلید زد. بر اساس این ابتکار، چین از طریق آسیای میانه و غربی با خلیج فارس و دریای مدیترانه و از طرف دیگر با آسیای جنوب شرقی و جنوب آسیا و اقیانوس هند مرتبط می‌شود. ابتدا در ابتکار کمربند و راه، قرار بود مجموعه‌ای از طرح‌های زیربنایی در کشور‌های مختلف عملیاتی شود، اما در ادامه و در نسخه‌های به‌روز‌تر آن، سخن از ارتقای سطح هماهنگی سیاست‌ها در قاره آسیا، ادغام مالی، آزادسازی تجاری و اتصال مردم به مردم نیز به میان آمد. گستره کشور‌های ابتکار کمربند و راه (BRI)، سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا را شامل می‌شود. ایران نیز به لحاظ جغرافیایی در موقعیتی قرار دارد که می‌تواند در اجرای این ابتکار، نقش کلیدی ایفا کند و البته بهره‌های قابل توجهی نیز ببرد. با توجه به آنکه آمریکا، دیگر وابسته به واردات نفت عربستان نیست، ایران نیز نقش خود در اقتصاد بین‌الملل (تامین امنیت انرژی غرب به صورت نانوشته) را از دست داده است و به همین خاطر تحریم‌پذیر شده است. کارشناسان معتقدند موقعیت ژئوپلیتیک ایران و همچنین وجود ابتکار کمربند و راه، موقعیت بی‌نظیری به کشورمان داده است که اگر درست نقش ایفا کند، می‌تواند از این فرصت، بهترین استفاده را در مسیر توسعه‌ی اقتصادی داشته باشد. در گزارش حاضر، به فرصت‌هایی که ابتکار کمربند و راه پیش روی اقتصاد ایران قرار داده است، می‌پردازیم.

سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها

در سال ۲۰۲۰ کشور چین بیشترین سرمایه‌گذاری را در کشور‌های آفریقایی واقع در مسیر کمربند و راه انجام داده است؛ چیزی حدود ۶/۱۲ میلیارد دلار. این رقم تقریباً معادل ۲۷ درصد از کل سرمایه‌گذاری ۴۷ میلیارد دلاری کشور چین است. پیش‌بینی‌ها نیز نشان می‌دهند که در سال ۲۰۲۱، چین بیشتر در حوزه‌های مشخصی نظیر زیرساخت‌های حمل‌ونقل و در حوزه کشور‌های آسیایی، سرمایه‌گذاری کند؛ بنابراین ایران اگر بتواند قرارداد ۲۵ ساله را فعال کند و نشان دهد که شریک مطمئن و راهبردی چین است، می‌تواند سرمایه‌گذاری قابل توجهی را جذب کرده و خود را به لحاظ زیرساختی، برای ایفای نقش جدی‌تر در ابتکار کمربند و راه آماده کند. آمار‌های وزارت بازرگانی جمهوری خلق چین، نشان می‌دهند که کل حجم تجارت چین با کشور‌های واقع در کریدور‌های طرح ابتکار کمربند و راه (BRI) در سال‌های ۲۰۱۹-۲۰۱۴ تقریباً برابر با ۶۴۰۸ میلیارد دلار بوده است. طی دوره مزبور، در سال ۲۰۱۹ حجم تجارت چین با کشور‌های واقع در این کریدور ۱۳۴۱ میلیارد دلار بوده و در سال ۲۰۲۰ نیز با ۷/۰ درصد رشد به حدود ۱۳۵۰ میلیارد دلار رسیده است؛ یعنی برابر با ۲۹ درصد از کل تجارت خارجی چین. بر اساس پیش‌بینی‌ها، کشور‌هایی که بیشتر در زیرساخت‌ها سرمایه‌گذاری کنند یا سرمایه‌گذاری بیشتری را جذب کنند، در آینده سهم بیشتری از افزایش حجم تجارت خارجی چین خواهند داشت.

ظرفیت‌ها برای صادرات

پژوهش‌ها نشان می‌دهند که کاهش ۱۰ درصدی هزینه‌های ریلی، هوایی و دریایی، صادرات را در کشور‌های فعال در کریدور ابتکار کمربند و راه به ترتیب ۲، ۵/۵ و ۱/۱ درصد افزایش می‌دهد؛ بنابراین بر اساس این ارزیابی‌ها، بهبود وضعیت شاخص‌های تسهیل تجارت در ایران نظیر توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل و تجاری و تأمین مالی، (در صورتی که با استاندارد‌ها و اهداف مورد نیاز در ابتکار کمربند و راه همخوان باشند) منجر به رشد قابل توجهی در صادرات کشورمان؛ بنابراین اگر مدیریت صحیح در مورد ابتکار کمربند و راه وجود داشته باشد، تحقیقات نشان می‌دهند که «افزایش کارایی و شفافیت و پاسخگویی در مدیریت مرزی»، «در دسترس بودن و کیفیت زیرساخت‌های حمل‌و‌نقل» و «در دسترس بودن و استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات» می‌توانند به ترتیب منجر به رشد ۲/۴ درصدی، ۵۲/۹ درصدی و ۱۶۱/۳ درصدی صادرات ایران شود. پکن تلاش می‌کند با پشت سر گذاشتن آمریکا، تبدیل به هژمون جهان شود؛ بنابراین کمربند و راه، تنها بر اساس نگاه اقتصادی نیست. ایران نیز به لحاظ قدرت سیاسی، کشوری است که نمی‌توان در معادلات از آن چشم‌پوشی کرد. بر اساس جدیدترین گزارش جامعه اطلاعاتی ایالات متحده آمریکا، چین با پشت سرگذاشتن آمریکا، تا سال ۲۰۴۰ به ابرقدرت جهان تبدیل خواهد شد.

خنثی‌سازی تحریم‌ها

اگر خود کشور چین را نیز به حساب بیاوریم، حدود ۳۷ درصد از کالا‌های صادراتی ایران اعم از نفتی و غیرنفتی (به ارزش ۱۱/۵ میلیارد دلار) در سال ۱۳۹۹ (۲۰۲۰) به طور مستقیم به کشور‌های واقع در کریدور ابتکار کمربند و راه (BRI) صادر شده است. علاوه بر این، حدود ۳۸ درصد از نیاز‌های وارداتی ایران به ارزش تقریبی ۱۳ میلیارد دلار نیز به طور مستقیم از طریق ۶ کشور واقع در کریدور «ابتکار کمربند و راه» شامل قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ترکیه تأمین می‌شود (کشور‌های واقع در کریدور مستقیم و مشترک)؛ بنابراین هم‌اکنون نیز حجم قابل توجهی از تجارت ما در بستر ابتکار کمربند و راه است و بدیهی است که نقش‌آفرینی جدی و برنامه‌ریزی شده در این ابتکار، می‌تواند تراز تجاری ایران را بهبود ببخشد. همچنین حضور فعال در این کریدور می‌تواند تحریم‌ها علیه ایران را به طور کامل، خنثی کند. پیش‌تر چین نشان داده که می‌تواند از طریق مکانیزم‌های هوشمند تهاتر، عملاً تحریم‌ها را برای ایران بلااثر کند. به طور مثال ایران قبلاً توانسته از طریق تحت قرارداد سایناشور، ۲۱ میلیارد دلار در حوزه‌های مختلف خدمات و کالا‌های عمرانی را با نفت تهاتر کند. قرارداد سایناشور در واقع توافقنامه‌ای بین بانک مرکزی ایران و موسسه بیمه صادراتی چین است که در آن با در اختیار دادن تسهیلاتی به ایران از طرف چینی‌ها، به انجام طرح‌های عمرانی بر مبنای ساختار Export Buyer’s Credit Financing کمک شده است. در مورد واردات کالا‌های سرمایه‌ای نیز به طریق اولی، هیچ محدودیتی وجود ندارد.

وظایف ایران

بنابر آنچه ذکر شد، حضور هوشمندانه ایران در ابتکار کمربندراه، نه‌تن‌ها معقول و برای اقتصاد کشورمان سودآور است بلکه بر اساس شرایط تحریمی می‌توان گفت: یک ضرورت نیز هست. البته برای حضور هوشمندانه در این ابتکار باید در مورد دو گروه از کشورها، برنامه‌ی مشخص داشت: نخست کشور‌هایی که رقیب چین محسوب می‌شوند، اما با ایران روابط حسنه‌ای دارند. هند در این دسته جای می‌گیرد. خوب است ایران ضمن تقویت همکاری با چین، همکاری با اینگونه کشور‌ها را نیز تقویت کند تا همه‌ی تخم‌مرغ‌ها را در سبد چین نگذاشته باشد. دومین گروه نیز، کشور‌هایی هستند که در ابتکار کمربند و راه حضور دارند و رقیب چین نیستند، اما رقیب ایران محسوب می‌شوند. ترکیه در این گروه جای دارد. در مواجهه با این کشورها، باید ضمن آنکه به طور دقیق اقدامات و تعاملات‌شان با چین را رصد می‌کنیم، با اتخاذ تدابیر لازم برای تقویت و تکمیل زیرساخت‌ها، سهم تجارت خارجی کشورمان با چین و سایر طرف‌های تجاری را ارتقاء بدهیم.